ਆਰੰਭਿਕਾ

ਸਾਹਿਤ, ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤਿੰਨ ਅਜਿਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਚਿੰਤਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਤੱਕ ਸਰਗਰਮ ਅਧਿਐਨ ਵਜੋਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਧਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨੇ ਕਈ ਵਿਸਤਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਚ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਿਚਾਰਵਾਦ ਜਾਂ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਆਦਿ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਜਾਂ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤ ਮਾਨਵ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਰੁਚੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੱਤਾਂ ਕਾਰਨ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਨਿਰੋਲ ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸੂਖ਼ਮ ਤੇ ਜਟਿਲ ਚਿੰਤਨ ਸਰਗਰਮੀ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਇਕ ਫੈਸਲਾਕੁਨ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿਤਰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਾਵ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਰਚਿਆ-ਮਿਚਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭਾਰੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਭਾਰੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਵਿਸਥਾਪਤੀ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਦੀ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਖਿਆ ਪਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਇਕ ਸੁਚੇਤ ਕਾਰਜ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ