ਵਜੋਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਨੈਤਿਕ, ਕਾਨੂੰਨੀ, ਧਾਰਮਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ।

ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੰਗਠਿਤ ਪਦਾਰਥ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਦਾ ਇਕ ਗੁਣ ਹੈ। ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਹੋਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। "ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਉੱਚੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਥੇਬੰਦ ਪਦਾਰਥ, ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਹੈ।'' ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਅਟੁੱਟ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਬੱਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਅਨਿੱਖੜ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੰਨਦਾ ਹੋਇਆ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਣ ਦੇ ਉਚਤਮ ਅਤੇ ਸਿਰਫ ਮਨੁੱਖੀ ਰੂਪ ਦਾ ਹੀ ਨਾਅ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇਹ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।“

ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਦਵੰਦ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜਿਆ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਆਪਣੀ ਗੁਣਾਤਮਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲੋਂ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ। ਮਾਨਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਆਗਾਜ਼ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਿਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਸਤਿਤਵ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਫਿਰ ਮਾਨਵੀ ਕਿਰਤ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪੈਦਾਵਰੀ ਔਜ਼ਾਰ ਈਜਾਦ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲੋਂ ਵਿਲੱਖਣ ਗੁਣ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ । ਡਾ. ਕੇਸਾਬੀ ਇਸੇ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਨਿਖੇੜ ਤੱਤ ਸਮਝਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਕਸਾਰ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੋਰ ਤੇ ਉਸਨੇ ਪਸ਼ੂ ਦਸ਼ਾ ਤੋਂ ਸੰਦ ਬਣਾਉਣ ਵਰਤਣ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਦਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵਿਕਾਸ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੈ।"⁵

ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਜਦੋਜਹਿਦ ਨੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਮਨੁੱਖ ਦਿਮਾਗੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਜੱਗ ਅਤੇ ਚੇਤਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਾਲੀ ਚਿੰਤਨਧਾਰਾ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨਧਾਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਮ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਦੁਜੈਲੀ ਮੰਨਦੀ ਹੋਈ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਮਿਥਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਚੇਤਨਾ ਜੀਵਨ ਨੂੰ। "ਇਹ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਤਾ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰੋ, ਪਰ ਇਸਦੇ ਐਨ ਉਲਟ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਹੋਂਦ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।" ਇਹੋ ਮੂਲ ਨੇਮ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ ।

ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਜੋ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦਿਸਦਾ ਸੰਸਾਰ ਚੇਤਨਤਾ ਵਲੋਂ ਸਿਰਜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇੱਛਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਮਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮਨੋਰਥ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੋਰਥਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਘਾਲਣਾ ਘਾਲਦੇ