ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਧਰਮ, ਦਰਸ਼ਨ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।"¹³

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚਾਰਾ ਦਾ ਸਿੰਧ-ਪੱਧਰਾ, ਸਪਾਟ, ਇਕਹਿਰ ਵਰਤਾਰਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜਟਿਲ, ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਅੰਗ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਗਿਆਨ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਪੇਚੀਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਸਤਿਤਵ ਮੀਮਾਂਸਾ ਅਤੇ ਗਿਆਨ-ਮੀਮਾਂਸਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ¹⁴

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਦਾਰਸਨਿਕ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਅੰਗ ਵਜੇ ਵੀ ਜੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਹਿੱਤ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੂਹ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਦਾ ਮੌਤ ਹੈ ਕਿ, "ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨੜਾ ਦਾ ਉਹ ਅੰਗ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਜ ਸਾਹਮਣੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸੰਬੰਧਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਜਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ¹⁵ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਾਵਪੂਰਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਦਿਆਂ ਇਕ ਹੋਰ ਰੂਸੀ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰ ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤ, ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਤੇ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਦਾ ਸਾਰ ਤੱਤ (ਨਿਚੜ) ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।^{16 ,}

ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਆਫ ਫਿਲਾਸਫੀ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ "ਰਾਜਸੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਨੈਤਿਕ, ਸੁਹਜਾਤਮਕ, ਧਾਰਮਕ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ¹⁷ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਵਜੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਨ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰਥਕ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ (ਸੱਚਾ ਜਾਂ ਝੂਠਾ) ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਧਾਰਮਕ, ਸਦਾਚਾਰਕ, ਕਾਨੂੰਨੀ, ਨੈਤਿਕ ਦਾਰਸ਼ਨਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਹੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਦਿਸਦੇ ਪੱਖ ਨਾਲੋਂ ਅੰਦਰਲੇ ਸਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਲਤ ਜਾਂ ਝੂਠੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਦਿਸਦੇ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਜਟਿਲਤਾ ਉਸਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਸਾਰ ਬਾਤਨ ਵਿਚ ਨਿਹਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦਿਸਦਾ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਵਿਕ੍ਰਿਤ ਅਕਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਸਹੀ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਝ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਉਸਦੇ ਇਸਦੇ ਪੱਖ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਾਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਆਪਣੇ ਦਿਖਦੇ ਪੱਖ ਰਾਹੀਂ ਕੋਵਲ ਪੁੱਠਾ ਜਾਂ ਵਿਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗਾ। ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਇਸ ਦਿਸਦੇ ਰੂਪ ਦਾ ਪੁੱਠਾਪਣ ਕੁਦਰਤੀ ਹੀ ਪੁੱਠੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰੇਗਾ।¹⁸ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਗਲਤ ਜਾਂ ਪੁੱਠਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਸਬੰਧੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖੀ