ਸਮੂਹ ਦੇ ਹਿੱਤਾ ਵਿਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਪ੍ਰਤੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੇ ਚਿੰਤਨ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦੇ ਹੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਇਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਅਮੂਰਤ, ਆਤਮਿਕ ਵਰਤਾਰਾ ਦੇਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਦੈਵੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਨ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀਆ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਉਪਲਬਧ ਹਨ ਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਅਥਵਾ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਸੰਕਲਪ ਵਜੋਂ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ ਹੱਦ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਵਿਤਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਆਤਮਿਕ ਵਰਤਾਰਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਵਾਲੀ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਅੱਗੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਹੂਣਾ ਬਣਾ ਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਇਸ ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਪਰੀਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ -ਨਿਰੋਲ ਵਿਚਾਰਾ, ਸੰਕਲਪਾ ਤੱਕ ਜਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਦੈਵੀ ਗੁਣਾ ਤੱਕ ਘਟਾ ਕੇ ਦੇਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਹੋਂਦ ਦੇ ਪਦਾਰਥਕ ਹਾਲਾਤ ਦੀ ਉਪਜ ਵਜੋਂ ਨਿਰੂਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਮਾਨਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਰਥਕ ਰਿਸਤਿਆ ਉਪਰ ਆਧਾਰਤ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਕ ਨੀਂਹ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਇਸ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਅਤੇ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਬਾਨੀ ਕਾਰਨ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, ਆਰਥਕ ਆਧਾਰ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਪਰਾ-ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਢਾਂਚਾ ਥੋੜੇ ਬਹੁਤ ਫਰਕ ਨਾਲ ਘੱਟ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਉਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਉਚੇਚੇ ਧਿਆਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰਥਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਪਦਾਰਥਕ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਂਗ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਸਹਿਤ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਕਾਨੂੰਨੀ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਜਾਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ -ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਰੂਪ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹਨ।¹⁹

ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕੁਝ ਚਿੰਤਕ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਜਨ-ਸਧਾਰਨ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਹਾਲਤਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੋਨ ਹੋਏ ਭਾਵ ਵਿਚਾਰ, ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਰਸਮ-ਰਿਵਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਰੋਜ-ਮੇਰਾ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਪੱਧਰਾ ਅਤੇ ਆਮ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸਰਗਰਮੀ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਦਾਰਥਕ ਆਰਥਕ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਜਨ-ਸਧਾਰਨ ਨਿਤਾ-ਪ੍ਰਤੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ