ਵਿਚਾਰਾਂ, ਭਾਵਾਂ, ਮਨੋਰਥਾ, ਆਦਤਾਂ, ਸੰਵੇਗਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੰਢਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਨਾਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।"²⁰ ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਜਨਤਕ ਚੇਤਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜਨ-ਵਿਚਾਰ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਰੂਪ ਸੱਖਿਆ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬੌਧਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੱਤ ਅਮਲੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਕ ਮਨੋ-ਵਿਗਿਆਨ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਜਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਜੋਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਨੈਤਿਕ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾ ਦਾ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਨੁਭਵ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਾਂਗ ਇਹ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਜਾਂ ਲੋਕ-ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਵਹਾਅ ਦਾ ਜੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਚੇਤਨ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਸਰਗਰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਮਾਤ ਦੇ ਖਾਸ ਹਿੱਤਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਇਕੋ ਚੀਜ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜਕ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ: ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਜਨਮ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤੇਰ ਵਿਚੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬਣਤਰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਤੇਰ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਢਾਲਦੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚ ਵਜੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਸਮਾਜ ਦੇ ਚਰਿਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਧਾਰਦੀ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਜਮਾਤੀ ਕਿਰਦਾਰ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵੀ ਜਮਾਤੀ ਚਰਿਤਰ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਰੋਧਾਂ ਭਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਮਤਾ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜਮਾਤੀ ਆਦਰਸ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਜਮਾਤ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੁਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਆਦਰਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪ੍ਰਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲਾ ਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਜਮਾਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਲ ਦੇ ਹਿੱਤ ਪੂਰਦੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਲਈ ਉਸ ਜਮਾਤ ਅਤੇ ਦਲ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦੱਸਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਤਕੜਿਆ ਕਰਦੀ ਉਨਤ ਕਰਦੀ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਐਨ ਉਲਟ ਸਥਾਪਤ ਸਮਾਜਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਬੇਧਾਤਮਕ ਕਦਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਆਦਰਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਵਿਚਾਰ ਅਪਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।²¹

ਇਹ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸੋਸ਼ਿਕ ਅਤੇ