ਸ਼ੋਸਿਤ ਦੇਹਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਖ਼ਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼, ਜਿਹੜਾ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਦਾ ਅੰਤਰੀਵੀ ਲੱਛਣ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਹੁੰਚ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਥਾਹ ਪੁਆਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਾ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿੱਚੂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਜੀ ਜਮਾਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਮਲ ਵਿਚ ਅਗਾਹਵਧੂ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਜਮਾਤ ਆਪਣਾ ਅਗਾਹਵਧੂ ਰੋਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਬੈਠਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਸਲੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਜਮਾਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸੱਚੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਉਸ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਠਹਿਰਾਉਣ ਲਈ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਕੂਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ 'ਵਿਭਿੰਨ ਜਮਾਤਾ ਦੇ ਪਦਾਰਥਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਬੌਧਿਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ²² ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਉਂਝ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਭਾਰੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੁਕਮਰਾਨ ਜਮਾਤ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦੇ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਤੇ ਸੇਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ। ਇਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਤੀਜੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਇਸੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਉਲੇਖ ਯੋਗ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਦੇ ਹੀ ਰਸਤੇ ਹਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜਾਂ ਅਵਿਗਿਆਨਕ । ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾ ਕੇਵਲ ਅਵਿਗਿਆਨਕ । ਇਸੇ ਲਈ ਇਸਦੇ ਸੁਭਾ ਦਾ ਮੂਲ ਲੱਛਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧੀ । ਤੀਸਰੇ ਜਾਂ ਤਾ ਸਮਾਜਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰੁਖ ਵਗਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਇਸ ਵਹਾਓ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲਾ ਵਰਤਾਰਾ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਨ। ਚੌਥੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਸੁਭਾ ਵਾਲੀ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਮਾਤ ਰਹਿਤ ਜਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਰਬ ਸਾਂਝੀ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ ।²³

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਇਕ ਪਰਿਪੇਖ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਪਰਿਪੱਖ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਖੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰ- ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਕੇ ਦੇਖਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਵਿਚਰਧਾਰਾ ਬਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋਣ ਅਪਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਹੋਰ ਰੂਪ : ਫਲਸਫਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਸਤੀ ਅਤੇ ਬੋਧ ਦੇ ਆਮ ਕਾਨੂੰਨਾ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਹਸਤੀ