ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾਵਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਆਰਥਕਤਾ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਜਮਾਤ ਦੀ ਨੀਤੀ, ਮੰਤਰ ਅਤੇ ਅਮਲ ਨੂੰ ਬੰਝਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਕੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜਮਾਤੀ ਸੰਗਠਨ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲ, ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼, ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੜਾਈ ਆਦਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਬਣਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਜਾਂ ਵਿਸਥਾਪਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਨਜ਼ਰੀਆ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਥੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਅਹਿਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾ ਇਸਦੇ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨ-ਦੇਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਮਾਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜਾਂ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਖਾਤਰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜਮਾਤਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਧਰਮ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ, ਜੀਵਨ-ਕੀਮਤਾ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਦਰਭ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਤਾ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਅਨੋਖਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੈਦੀ ਜਾਂ ਅਲੋਕਿਕ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਮਾਂਦਰੂ ਵਿਸ਼ੇਸਤਾ ਨਹੀਂ । "ਧਰਮ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਅਨੋਖੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜੇ ਉਸਦੇ ਰੋਜ਼-ਮੇਰਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਦਾਰਥਕ ਸਕਤੀ ਪਰਾ-ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।"²⁶ ਧਰਮ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਕ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਅਜਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਧਵਾਸਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਮਾਨਵੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਪੈਦਾਵਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪੱਧਰ ਬਹੁਤ ਨੀਵੀਂ ਸੀ । ਇਸ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਥੁੜ ਕਾਰਨ ਧਰਮ ਦਾ ਉਦੈ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਉਪਜ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਰੂਪ ਹੈ।

ਮਨੁੱਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਅਤੇ ਸੰਤੁਸਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਹ ਅਧੀਨ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਪੂਜਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਸਕਤੀਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਤਕਲੀਫ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ। ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਪਰੰਪਰਾ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾ ਆਦਿ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਮੇਤ ਧਾਰਮਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਧਰਮ ਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਇਕ ਉਹ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜੇ ਧਾਰਮਕ ਚੇਤਨਤਾ ਧਾਰਮਕ ਸੰਕਲਪਾਂ, ਧਾਰਮਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਪੂਜਾ-ਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੜਾਅ ਤੇ ਧਰਮ ਇਕ ਯੁੱਗ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣਕੇ ਉਭਰਿਆ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਵ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਪਵਿੱਤਰ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਅਦਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮਾਨਵੀ ਮਨ ਵਿਚ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਰਚੇ ਗਏ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੁਹਾਵਰਾ ਧਾਰਮਕ ਹੈ। ਮੱਧ-ਕਾਲੀਨ ਸਾਮੰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਧਾਰਮਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਨਾ ਸਿਰਫ ਗਠਬੰਧਨ ਸੀ ਸਰੀ ਦੇਹਾ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਵੀ ਇਕ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਧਰਮ, ਸਾਹਿਤ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਆਪਣੇ ਇਕ ਸਿਸਟਮ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ