ਆਈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਥਮ ਤੇ ਸਮਰੱਥ ਰਚਨਾ 'ਗੁਰਬਾਣੀ ਮੁੱਖ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਧਾਰਮਕ ਹੈ।

ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰਾ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਆਪਣੇ ਅੰਤਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਠੋਸ ਕਾਰਨਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਕ ਇੱਛਤ ਕਲਪਿਤ ਲੋਕ ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਦੇ ਸਰੋਕਾਰ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ (ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ) ਵੀ ਧਰਮ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਜੋੜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਪਰਮਾਰਥਿਕ ਸੱਤਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

“ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰਕ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।"²⁷ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸੋਚਣੀ ਬਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਬੰਧ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਕੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਦੇ ਤਰਤੀਬ-ਬੋਧ ਗਿਆਨ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਹਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉਤੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਸੰਕਲਪਾ-ਪ੍ਰਵਰਗਾ ਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਮੂਰਤ ਤਰਕਸੰਗਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰ ਤੱਤ ਬਾਰੇ ਹਮੇਸਾਂ ਅਨੁਮਾਨ, ਖ਼ਿਆਲੀ ਖਾਕੇ ਅਤੇ ਮਨੌਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਬਹੁ-ਪਰਤੀ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ, "ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀਆਂ ਜਰੂਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਹਰੀ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਵਰਤਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।"²⁸

ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਟਿਲ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਬੰਧ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਕਾਰਜਸੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਨੂੰ ਸਥੂਲ ਤੌਰ ਤੇ ਨਿਯਮ ਬੱਧ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਥੇ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਵਿਚ ਅਦਿੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸਾਧਾਰਨੀਕਰਨ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਤਿੱਖੇ ਰੂਪ 'ਚ ਘੜਨ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਨਿਰਣਾਇਕ ਰੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਅਦਿੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੋਵੇਂ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ। ਨੈਤਿਕਤਾ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਲੋਕ-ਸਮੂਹ ਦਾ ਆਪਸੀ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਚੰਗਾ-ਬੁਰਾ,