ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੰਕਲਪਾ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਾਰੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਗਿਆਨ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸਰਗਰਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਸ ਲੋੜ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਲੋੜ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਖੁਸ਼ੀ ਜਾਂ ਆਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਲੋੜ ਸਮਾਜਕ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮੂਹਗਤ/ਸਮਾਜਗਤ ਲੋੜ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਇਸ ਲੋੜ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿੱਧਾ, ਸਪਾਟ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਇਕ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸਰਗਰਮੀ, ਸਰਗਰਮ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਉਸਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ 'ਚੋਂ ਨਿਰੂਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮਹੱਤਵ ਵੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੰਖਿਪਤ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ਅਵਨੇਰ ਜਿਸ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਕਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਾਜਕ ਦੇ ਤਨਤਾ ਦਾ ਰੂਪ, ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਉਪਜ ਸੋਚਣ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਢੰਗ ਹੈ । ³⁰

ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਸੁੰਤਤਰ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਬਾਕੀ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਬੱੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਬਿੰਚ ਕਾਰਨ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਸੁਹਜ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੁਆਲ ਹੈ । ਸੁਹਜ-ਚੇਤਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਲਤਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਕ ਖਾਸੇ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਜਮਾਦਰੂ ਜਾ ਰੱਬੀ ਬਖ਼ਸਿਸ਼ ਨਹੀਂ । ਸੁਹਜ-ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਖੇਤਰ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤ, ਚਿਤਰਕਾਰੀ ਬੁੱਤ-ਕਲਾ, ਭਵਨ- ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ, ਨ੍ਰਿਤ ਸਾਹਿਤ ਵਾਂਗ ਕਈ ਹੋਰ ਖੇਤਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਸੁਹਜ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਰੁਚੀਆਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਆਦਰਸਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜੀਵਨ ਦਾ ਸੱਚ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਸੱਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕਲਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਇਕ ਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਿੰਬਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਰਾਹੀਂ ਸਾਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਮੁੜ ਕਲਾਤਮਿਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਹੈ।

"ਇਸ (ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ) ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਵਸਤੂਗਤ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਉਚੇਚੇ ਤੇ ਵਿਕਸਤ ਰੂਪ ਯਥਾਰਥ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਲੱਖਣ ਚਰਿਤਰ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਅਸਤਿਤਵ ਤੇ ਨੁਹਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ³¹

ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਵਿਸੇਸ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਬਿੰਬਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਤੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਸੰਭਵ ਹੈ ਭਾਵ ਭਾਸ਼ਾਈ ਕਾਰਜ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਬਿੰਬਾਂ 'ਚ ਵਰਤੋਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਮ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਜੀਵਾ ਨਾਲੋਂ ਨਿਖੇੜਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਖਾਸਾ ਸਮਾਜਕ ਬਣਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਕਲਾ ਇਕ ਸਮਾਜਕ ਕਾਰਜ ਹੈ।'³² ਇਹ ਸਮਾਜਕ ਖਾਸਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੰਤਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅੰਦਰ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਦਾ ਸੁਆਲ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰਥਕ ਪਹਿਲੂਆ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ । ਸੰਸਾਰ ਭਰਦੇ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾ ਵਿਚ ਅਸਹਿਮਤੀ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਮੰਤਵਾਂ ਦੀ ਹੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਮੰਨਣ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੰਕਾ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮੰਤਵ ਜਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕਣ, ਕਲਾਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੀ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤ ਭੂਗੋਲ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦਰਸ਼ਨ ਜਾਂ ਗਣਿਤ ਵਿਦਿਆ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ³³

ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਸਤੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਜ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਜਾਂ ਵਿਵਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਤਮਸਾਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਚੇਤ- ਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਯਥਾਰਥ ਚਿਤਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸੁਹਜਾਤਮਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੁਹਜ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਾ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਪੇਚੀਦਾ, ਜਟਿਲ ਅਤੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਸਤੂ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਲਾਤਮਿਕ ਬਿੰਬ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਸਮਾਜਕ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮਹੱਤਵ ਆਦਿ ਉਸਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਸਾਰ ਵਿਚ ਲੁਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"³⁴ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਸਬੰਧ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਥਿਆਰ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਬਾਨੀਆ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਉਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਕਲਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਥਿਆਰ ਹੈ। ³⁵

ਸਾਹਿਤ ਇਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਤ ਸਮਾਜਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਇਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਸਚਤ ਜਮਾਤ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ, ਨੈਤਿਕ ਦਾਰਸਨਿਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸੰਵਾਹਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਇਸਦਾ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਵੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਕ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨਾ ਵੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਚਾਰ ਕਲਾ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਬਿਨ੍ਹਾ ਕਲਾ ਬੇਜਾਨ ਮਹੱਤਵ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਾਰਥਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।