ਜਾਰਜ ਪਲੈਖਾਨਵ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਵਾਂਝੀ ਕੋਈ ਕਲਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀ ਸਕਦੀ। ³⁶

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕਲਾ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੁਖ ਅਖਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸਗੋਂ ਉਸਦਾ ਮੁਲਾਕਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇਕ ਸੂਝ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਆਦਰਸ਼ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਜਕ ਆਦਰਸ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਲੁਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਪਰੰਤੂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਹਰ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਸਮਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰਚਨਾਤਮਕ ਉਤੇਜਨਾ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਚੇਤ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਅਦੇਸ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬੇਸ਼ਕ ਯੁੱਗ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਉਹ ਕਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦੁਆਰਾ ਯੁੱਗ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।"³⁷

ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਨਿਰੋਲ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਜਦੋਂ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਪਿੱਛੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਸਾਹਿਤ ਨਿਰਪੇਖ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਪੇਖਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਥਿਆਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਕ ਯੁੱਗ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਰੀ ਨਿਰੰਤਰ ਮਾਨਵੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਪਰੋਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ-ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਘਟਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਸਾਹਿਤ, ਅਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ : ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉਨਤੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜਰੂਰੀ ਅਰਥ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਇਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲ, ਅਖੰਡ ਬਣਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਉਤਪਾਦਨ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਸਹਿਅੰਗ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਹਿਅੰਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਦੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਸਤੂਗਤ ਅਤੇ ਰੂਪਗਤ ਦੇਹ ਪੱਧਰਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਤੌਰ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਪੇਚੀਦਾ ਸਮੱਸਿਆਵਾ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਮੱਦਦ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਰਤਾਰਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਸਮਾਜਕ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਡੇ ਲਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ