ਹੈ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਸਾਰ ਤੱਤ ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖਣੇ ਹਟ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਕ-ਪਾਸੜ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।³⁹

ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਜਾਂ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਖਾਸਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਦਰਸਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅੰਗ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਨੋਰਥ ਅਤੇ ਲੱਛਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨੇਮ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਹਜ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਦਾ ਬੰਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣਾ ਕਾਰਨ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਕਲਾ ਦੇ ਬਾਕੀ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀ

“ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸਿੱਟੇ ਸੰਗੀਤ ਉੱਪਰ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸਿੱਟੇ ਨਾਟਕ ਤੇ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।"⁴⁰

ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਆਲੋਚਨਾ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਕਾਰਜ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਅਮਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸੰਸਲੇਸਣੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ "ਆਲੋਚਨਾ ਅਰਥ ਨਿਖੇੜਿਆਂ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਹੈ, "⁴¹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫਰਕ ਹੈ। ਇਹ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ ਅੰਤਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਸ਼ਬਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਠ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਅਰਥ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਆਪਣੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਡੂੰਘੇ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਚਿੰਤਕ ਪੀਅਰੇ ਮਾਸ਼ੇਰੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, "ਆਲੋਚਕ ਇਕ ਨਵੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਕਿਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਵਖਰੇਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਕੁਝ ਦਿਸਦੀ ਹੈ ਇਸਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ।⁴²

ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਜਿਥੇ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੁਨਰ- ਸਿਰਜਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਕਲਪਨਾ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਵੇਕ ਉਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਵੇਕ ਕਾਰਨ ਆਲੋਚਨਾ ਕਲਾ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਨੇਮਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਚਿਤਰ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਮੁਲਕ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੁਆਲ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਗੋਲ ਕਿ ਪੇਸ਼ ਚਿੱਤਰ ਲੇਖਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਕਿਥੋਂ ਤੱਕ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੈ, ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਹੈ।⁴³ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੱਤਰ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਨੇਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪੁਸਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕ ਸਰਗਰਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਅੰਗ ਨਿਖੇੜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਸਮਾਜਕ ਰੋਲ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨਿਰਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦੀ