ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਪੜਾਅ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪਰਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਪੜਾਅ ਦੀ ਉਹ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਤਸਵੀਰ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਲਾਵੈਂਥਲ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੇਖਕ ਦੇ ਕਾਲਪਨਿਕ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਜੋੜੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਲਏ ਗਏ ਹਨ। ⁵²

ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਮੇਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਨੂੰ ਗੈਰਹਾਜਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸਾਹਿਤਕ ਸੱਚ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਹਾਵਰੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਵਸਤੂ (Manifest Content) ਅਤੇ ਲੁਪਤ ਵਸਤੂ (Latent Content) ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੋਰ ਅਰਥ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਅਰਥ ਤੋਂ ਐਗੇ ਉਸਦੇ ਲੁਪਤ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਰ ਗਰਭਿਤ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਮੁੱਲ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਲਾਕਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮੀਖਿਅਕ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਸਤੂ ਘਟਨਾ, ਤੱਥ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਉਤੇ ਆਰੋਪਣ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ । ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਸਤੂਗਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ^{53 '}

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਲੋਚਕ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ, ਸਥਿਤੀ ਤੱਥ ਜਾਂ ਕਿਰਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰੇ ਕਿ ਵਿਵੇਚਨ ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਨਿਹਤ ਅਸੰਗਤੀ ਜਾਂ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਆਪਣੇ ਜੀਵੰਤ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵਿਸਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਟੇ ਤੇ ਪੁੱਜੇ ਭਾਵ ਵਸਤੂਪਰਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਵੇਕ ਦੇ ਨਾਲ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਕਿਰਤ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਤੇ ਕਿਰਤ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਤੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸਮੱਗਰਤਾ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਤਾ ਜਾਂ ਪੱਖਪਾਤ ਦਾ ਸੁਆਲ ਸਾਹਿਤ ਕਲਾ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਕਲਾ ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਉਠਾਇਆ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਜਿਸ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਅਮਲ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਵੇਗਾ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਅਲੋਚਨਾ ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਾਹਕ ਬਣਾਉਣੀ । ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਧਿਰਬੰਦੀ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਦਿ ਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸੈਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸੈਸ਼ਿਤ ਜਮਾਤ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜਮਾਤੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਤੋਂ ਸੁਹਜ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਉਦੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜਕ ਅੰਤਰ ਵਿਰੋਧਤਾਈਆਂ ਤੀਖਣਤਾ ਫੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੀਖਣਤਾ ਨਾਲ ਜਮਾਤੀ ਖਾਸਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਤਿੱਖਾ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਮਾਜਕ ਉਦੇਸਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਠੋਸ ਸਮਾਜਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਨਾਏ ਹੁੰਦੇ