ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ-ਪੱਥ

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਉਲੀਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਇਕ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਮੱਤਭੇਦ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਲੋਚਕ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਲੋਚਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੇ ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ, ਸਾਹਿਤ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਅਤੇ ਕਾਵਿ- ਕਿਰਤਾ ਨੂੰ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅਗਾਂਹ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਆਲੋਚਕ ਤਸਵਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਪੂਰਵਲੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਅਜਿਹੇ ਵਾਦ ਵਿਵਾਦ ਵਿਚ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਾਰੰਭ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਮੌਤ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਮੌਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਥਮ ਆਲੋਚਕ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਉਤੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵੰਨਗੀ ਸੀ । ਦੂਜਾ ਮੌਤ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਿਗਰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਨ। ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਤੇ ਅਮੀਰ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਾਂ, "ਜਾਂ "ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ"। ਇਸ ਵੇਗ ਅਧੀਨ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਜਾ ਫਿਰ ਉਕਾ ਹੀ ਨਿਗੂਣਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਵਾਂਗ ਆਲੋਚਨਾ ਵੀ ਇਕ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਅਮਲ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਇਸਦੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਕੇ ਹੀ ਇਸਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।"¹

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਆਰੰਭ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਆਲੋਚਕ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਚ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ, "ਇਕ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਬਾਣੀ ਉਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਕੀਤੀ ਟੀਕਾ ਟਿੱਪਣੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਪਹਿਲੇ ਆਲੋਚਕ ਮੰਨੇ ਗਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਕਿੱਸਾਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ (ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਸਾਹਿਤ, ਟੀਕੇ. ਗੈਸਟਾਂ