ਹੁਕਮਨਾਮਿਆਂ ਤੇ ਰਹਿਤਨਾਮਿਆਂ ਆਦਿ) ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਥਮ ਵੰਨਗੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ 'ਚੋਂ ਜੋ ਨੁਕਤਾ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇਕ ਲੰਬੀ ਤੇ ਅਮੀਰ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਹਨ ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸੰਜੀਦਾ ਤੇ ਨਿਗਰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹਨ।"²

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਉਲੀਕਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਉਪਭਾਵਕ ਅਤੇ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਦਵਾਨ ਗੁਰੂ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਾਵਿ-ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਥਮ ਆਲੋਚਕ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਬਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਨ ਅਨੁਸਾਰ, "ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਪਰਖ-ਪੜਚੋਲ ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਰਵੇਸ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰਬ-ਕਾਲੀ ਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਦਿ ਕਵੀ ਸ਼ੇਖ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਬਚਨਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਜਾਂ ਟੀਕਾ- ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਕੇ ਇਸਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ।³ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਧ ਕਾਲੀਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ, ⁴ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ⁵ ਹੋਰੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਮੰਨ ਲਿਆ। ਦਰਅਸਲ ਸਾਡੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਥਿਤੀ ਅਜਿਹੀ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਲਗਭਗ ਉਸ ਸਭ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਜੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਨਾ ਦੇ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ।"⁶ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਵਿਦਵਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਮਿੱਥ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਇਸ ਨੂੰ ਤਰਕ ਸੰਗਤ ਅਤੇ ਵਿਵੇਕ ਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦਿੰਦਾ। "ਯਥਾਰਥ-ਬੋਧ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਪਰੰਪਰਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਵੇਕਮਈ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਅਨੁਭਵੀ (Experimental)⁷ ਹੈ। ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਅਨੁਭਵੀ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ ਅੰਕਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਗਿਆਨ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤਾਰਕਿਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਟ ਦੀ ਘਾਟ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹੋ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਸੀਮਾ, ਖੇਤਰ, ਸੁਭਾ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ (Mode of Existence) ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇ ਦਿਆਂ. ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ-ਸਾਖੀਆ ਵਰਗੀ ਸਰਧਾਲੂ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਰਲਗਡ ਕਰਦਿਆਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਆਦਿ ਪੁਰਖ' ਵੀ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਹੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।"⁸

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਆਗਮਨ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਨਿਗੁਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤਕ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਹੱਤਵ ਉਤਨਾ ਹੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ