ਏ । ਹਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਤਜਰਬੇ ਤੇ ਜ਼ਾਹਰਾ ਵਿਖਾਵੇ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਸੱਚ ਵਧਦੀ ਏ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਰਚਨਾ ਵੇਖ ਵੇਖ ਰੰਗ ਚੜ੍ਹਦਾ ਏ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਪੁੱਛੇ ਜੀ ਇਹ ਸੋਚ ਕੀ ਬਲਾ ਏ ? ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਏ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਚ ਖਿਆਲ ਜਾ ਕੇ ਜਦ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਏ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਤਜਰਬੇ ਤੇ ਜ਼ਾਹਰਾ ਵਿਖਾਵੇ ਦਾ ਇਕ ਨਿਆਰਾ ਈ ਰੰਗ ਚੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਏ । ਕੁਲ ਤਜਰਬੇ ਤੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਬੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।" ²⁴

ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨ ਖਿਆਲ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਦਾਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਚੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਜਮਾਂਦਰੂ ਕਹਿ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤਕ ਤੱਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਕਥਨਾਂ ਦੀ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਭਰਮਾਰ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਉਸਦੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪਹਿਲੂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਉਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਿਧਾਂਤਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਧੀ ਦੀ ਸੁਚੇਤ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਨਹੀਂ ਭਰਦਾ। ਉਸਨੇ ਉਰਦੂ ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਲੰਕਾਰ ਸੰਪਰਦਾਇ ਆਦਿ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਜਿਆਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਹੀ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਅੰਤਰਮੁਖਤਾ * ਇਕਪਾਸੜ ਤੇ ਪੇਤਲੀ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਇਸ ਨੂੰ ਪੋਤਲਾ ਜਿਹਾ ਸਾਰ ਤੱਤ ²⁵ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੇਤਲਾ ਸਾਰ ਤੱਤ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਮਾਜ ਉਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। "ਏਸ ਦੇ ਉਲਟ ਬੁਰੀ ਕਵਿਤਾ ਸੋਸਾਇਟੀ ਤੇ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਕਰਦੀ ਏ। ਇਸਕੀਆ ਬੈਂਤਬਾਜ਼ੀ ਔਲੜ ਤਬੀਅਤਾਂ ਤੇ ਪਿਆਰ ਭਰੇ ਕਿੱਸੇ ਕਹਾਣੀਆ ਅਨਜਾਣ ਰੀਭਰੂਆਂ ਤੇ ਨੱਢੀਆਂ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰ ਦਾ ਅਸਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਆਪਣਾ ਜ਼ਾਹਰਾ ਅਸਰ ਝਟ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੌੜੇ ਪੜ੍ਹੇ ਤੇ ਘੋਟ ਸਮਝ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਕਿੱਸੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਹੀਂ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ।"²⁶

ਵਿਹਾਰਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਾਰ ਤੇ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਉਪ-ਭਾਵਕਤਾ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

"ਹੀਰ ਰਾਝੇ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਰਾਂਝਾ ਢਿੱਲੜ ਸੀ, ਏਥੇ ਸਾਹਿਬਾ, ਹਾਂ ਜੇ ਕਦੀ ਹੀਰ ਤੇ ਮਿਰਜੇ ਦੀ ਜੋੜੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਲੋਕੀ ਇਸ਼ਕ ਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਦੀ ਨਾ ਭੁਲਦੇ ਤੇ ਜੰਗ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਧੜੱਲੇ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ ? "²⁷

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਾਰਜ ਸਮੁੱਚੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਾਰੰਭ ਏਥੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁੱਢਲੇ ਦੌਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਖਾਸੇ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਚਿੰਤਕ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਰੂਪ ਦਾ ਆਰੰਭ ਇਸ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਅੰਗ-ਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧ-ਸ਼ਰੇਣੀ ਰਾਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ. ਇਸ ਜਮਾਤ ਦੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਭਾਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਚਕ ਹੀ ਹੈ।²⁸

ਬਾਵਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਰੁਖ਼ ਅਧੀਨ