ਜਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣ³³ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਆਧੁਨਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਉਹੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ।

ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰੋ: ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਚਿੰਤਨ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਦਰਸ਼ਨ, ਧਰਮ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਸ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਪ੍ਰੋ: ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ, The Spirit of Oriental Poetry. ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਲੇਖ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ, ਕਵੀ ਦਾ ਦਿਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਪੁਰ ਕਟਾਖਯ ਆਦਿ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕਾਵਿ-ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦੀ ਤੱਤ ਦੀ ਭਰਮਾਰਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਸ਼ੈਅ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।

"ਕਵਿਤਾ ਸਿਰਫ ਅੰਦਰ ਦੀ ਆਵਸਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਵਿਚ ਧੁਰੀ-ਬਾਣੀ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੀ ਰੋਮ ਰੋਮ ਵਿਚ ਪਰੋਈ ਬੋਲਦੀ ਹੈ । ਇਉਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਕੁਛ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਰੱਬੀ ਚਰਿੱਤਰ ਹੈ, ਇਹ ਰੱਬ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਸਵਾਦ ਹੈ।"³⁴

ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਮੇਏ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਮਿੱਠੇ ਬਚਨ ਕਵਿਤਾ ਹਨ।³⁵ ਜਾਂ 'ਕਵੀ ਤਾਂ ਦੂਰ ਪਹੁੰਚੀ ਰੱਬ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੈ।³⁶ ਆਦਿਕ ਕਥਨ ਉਸਦੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ, ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੋਣ ਦੀ ਰਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰੋ: ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ The Spirit of Criental Poetry ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਵੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰਥਕ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਵੀ ਗੁਰੂ-ਬਾਣੀ ਕਾਰਨ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਚਿੰਤਨ ਬਾਰੇ ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ, "ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਕਾਵਿ- ਸਿਧਾਂਤ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾਤਮਕ ਅਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।"³⁷

ਉਪਰੋਕਤ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਸਥਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਅਤੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਤੱਤ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਜਰੀਆ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਾ ਬਣਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ 'ਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਕੇ ਅੰਤਮ ਤੌਰ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਨੁਹਾਰ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਇਕ ਨਿਯਮ ਬੱਧ, ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਯਤਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਲੇਖਕ ਦਾ ਦੌਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ, ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਕਸੇਲ, ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਨੂੰ ਗਿਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ', 'ਸੂਫੀਆ ਦਾ ਕਲਾਮ! ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਆਦਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਕਈ ਨਵੇਂ ਆਧਾਰ ਸਾਹਮਣੇ