ਲਿਆਦੇ । ਉਸਨੇ A History of Punjabi Literature ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਤੱਥ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੇ। ਉਸਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਏਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕਾਲ-ਕ੍ਰਮਕ ਵੰਡ ਰਾਹੀਂ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ। "ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਇਕ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਕਾਲ-ਵੰਡ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ³⁸

ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਦੀ ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀ ਵੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ ਬਾਹਰੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਅਸਪੋਸਟ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਯੁੱਗ ਕੀਮਤ, ਸਥਾਨ ਕੀਮਤ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਕੀਮਤ, ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਕੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪੁਸਟੀ ਬਹੁਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਕਾਰਜ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆ ਹੋਇਆ ਯਥਾਰਥਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਿਧੀ-ਵਿਹੂਣਾ ਅਧਿਐਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਅਧਿਐਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਨੇ ਇਉਂ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। 'ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਜਤਿੰਦਰ ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਵਰ ਨਾਮੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਜੀਵਨੀ-ਮੁਲਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੂਲਕ ਅਧਿਐਨ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਮਿਲਰੀਤੇ ਦੀ ਚੰਗੀ ਮਿਸਾਲ ਹਨ। ਉਹਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਵੀ ਅਤੇ ਕਵੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਹਦੀ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਕ ਸਮਕਾਲੀਆਂ ਉਪਰ ਟਿਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।"⁴⁰

ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਈ ਪੱਖਾ ਤੋਂ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਚਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਪਿਛੇਕੜ, ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾ- ਕਾਲ ਸੰਬੰਧੀ ਤੱਥ ਮੂਲਕ ਵੇਰਵੇ ਆਦਿ ਗਿਆਨ ਵੱਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਘੇਰਾ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਤਰੁੱਟੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਚਨਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਾਰ ਤੱਤ ਉਪੇਖਿਅਤ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੱਖ ਅਚੇਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਵੇਕਸ਼ੀਲ ਸੰਜਮ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੱਤਰ ਜਾਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਵ ਸਾਰ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਤੇ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣੇ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਮੂਲਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਵੀ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਰਚਨਾ ਦੇ ਉਦਭਵ ਦੇ ਕਾਰਣਾਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚ ਮਗਨ ਹੋ ਕੇ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਖੁਦ ਮੁਖਤਾਰ ਹੋਂਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਅਵਹੇਲਨਾ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ⁴¹

ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਲੇਖਨ ਪਰੰਪਰਾ ਰਾਹੀਂ ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ, ਰੋਮਾਂਚਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਰਖ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਝੁਕਾਅ ਆਦਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਬਿਰਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਹੈ।