"ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਣ ਵਲ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਡਾ. ਗੁਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ ਨੇ ਪੁੱਟਿਆ। ਉਹ ਰੂਪ ਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਰਗ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ⁴² ਇਸ ਵਰਗੀਕਰਣ ਨੂੰ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚਿੰਤਨ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਤਰਕ-ਸੰਗਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਬੀਰ ਰਸ ਕਵਿਤਾ ਸੂਫੀ ਕਵਿਤਾ, ਸਿੱਖ ਕਵਿਤਾ ਆਦਿ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਚਾਰਦਾ ਹੈ।

ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦਰਦੀ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਯਥਾਰਥਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਦਰਸ਼ਕ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵੀ ਰੂਪ ਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਸਮੇਂ ਕਾਵਿਕ ਬਿਰਤੀ ਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੇ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। "ਜਜ਼ਬਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਏਨਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਛਲ ਉਛਲ ਪੈਂਦਾ ਵਿਲਕਦਾ। ਮਨ ਉਡਾਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਖਿਲਾਰਾ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਇਹ ਉਡਾਰੀ, ਉਥੇ ਇਨੀ ਉਡਾਰੂ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜੀ ਨਾ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ, ਤ੍ਰੇਲ ਮਣੀਆਂ ਵਾਂਗ ਜਾਂ ਬੱਦਲ ਦੀ ਛਾਉਂ ਵਾਂਗ, ਜਾ ਸੁਗੰਧੀ ਦੀ ਧੁਖਣੀ ਖਿਲਰਨੀ ਵਾਂਗ, ਛਾਈ ਮਾਈਂ ਜਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।"⁴³

ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਸੰਕਲਪ ਰਹਿਤ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਵਿਵੇਕ ਆਦਰਸ਼ਕ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਕਾਵਿਮਈ ਸ਼ੈਲੀ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਅਵੱਸ਼ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਰਥਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ਜੋ ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਅਲਪ ਸੂਝ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਚਿੰਤਨ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਅਨੁਭਵੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ, "ਕਾਵਿ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਵਿਧੀ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਡੇ ਆਲੋਚਕ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਚੇਤਨਾ ਨਹੀਂ । ਸਾਰੀ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾਤਮਕ ਹੈ । ਉਹ ਕਾਵਿ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।⁴⁴

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਮੁੱਚੀ ਆਲੋਚਨਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਉਲੰਘ ਨਾ ਸਕੀ। ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅਸਲ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਅਧਿਐਨ ਜਾਂ ਵਿਸਲੇਸ਼ਣ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜਮਾਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਨਾ ਸਕੀ। ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਤੱਕ ਦੀ ਇਹ ਆਲੋਚਨਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾ ਤਾ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਸਾਖਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲਾ । ⁴⁵

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਵਾਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾਮਈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਾਲੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਸਬੀਰ