ਕਰਨਾ ਹੈ ।⁵⁴

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੇਖੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਕਰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜਸੀ ਸੰਦਰਭ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਚੇਤਨਤਾ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਸੇਖੋਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਰਾਜਸੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਾਹਿਤ, ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ. ਸਮੇਂ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਅਨਜਾਣ ਜਾ ਗਾਵਿਲ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ⁵⁵

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿਧਾਂਤਕ ਮਸਲਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਆਰੰਭਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸਾਹਿਤਿਆਰਥ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਸ਼ਿਰੋਮਣੀ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੋਗ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਸਮੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆ, ਕਹਾਣੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਪਾਦਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਕੋਲਿੱਤਰੇ ਨਿਬੰਧਾ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆ ਬਹੁਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸਵੈ-ਵਿਰੋਧੀ ਸਿੱਧੜ ਮਾਰਕਸੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਮਾਰਕਸੀ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਦਵੰਦਾਤਮਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਾਲੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਪਹੁੰਚ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ ਰਾਹੀਂ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਆਲੋਚਨਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ 'ਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਰਹਿ ਕੇ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ।

ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਤੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਗਲਾ ਆਲੋਚਕ ਪ੍ਰੋ: ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੇਖੋਂ - ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮਕਾਨਕੀ ਅਤੇ ਸਿੱਧੜ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹੋਂਦ 'ਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਆਲੋਚਕ ਇਕੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਆਪਣੀ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਢੇਰ ਅੰਤਰ ਹੈ । ਪ੍ਰੋ: ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਆਲੋਚਕ ਬਣ ਕੇ ਉਭਰਿਆ ਅਤੇ ਅਜੇ ਤੱਕ 'ਸੇਧ' ਪਰਚੇ ਦੁਆਰਾ ਸਦ-ਜੁਆਨ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋ: ਸੇਖੋਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਤੁਰਿਆ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਦੇਵੇਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪੇਲਾਂ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਖਲੋਤੇ ਹਨ, ਪਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਇਕੋ ਹੈ।"⁵⁶

ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋ: ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਰੇ ਲਿਆ ਗਿਆ ਨੋਟਿਸ ਅਤਿ ਗੰਭੀਰ ਨਾ ਹੈ ਕੇ ਈਰਖਾ ਅਤੇ ਸਤਹੀ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ । ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਢ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। 57 ਅਤੇ ਕੁਝ ਗੈਰ-ਮਾਰਕਸੀ, ਬੁਰਜਵਾ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ ਗਰਦਾਨਦੇ ਹਨ ।58 ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਤ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। "ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦੂਸਰਾ ਵੱਡਾ ਆਲੋਚਕ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।⁵⁹

ਪ੍ਰੋ: ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਹਿਤ, ਸਭਿਆਚਾਰ, ਧਰਮ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਇਨਕਲਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਸੰਬੰਧੀ ਚਰਚਾ ਛੇੜ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਇਕ