ਦੇ ਇਕੋ ਵਜੂਦ ਵਿਚ ਲਾਠੀ ਤੇ ਤਲਵਾਰ ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਤੇ ਚਿਟਿਆਈ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਕਾਲਰ ਵਿਚ ਤੇ ਸੂਰਜ ਰੁੱਖਾਂ ਓਹਲੇ। "⁸²

ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਵਿ-ਬਣਤਰ ਰਹੀ ਉਸਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਰਮਜ਼ ਨੂੰ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਵੇਕ, ਸਾਹਿਤ, ਪਰੰਪਰਾ, ਤਰਕ, ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਮਾਰਕਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਹੈ। ਵਿਹਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਹੀਰ ਰਾਂਝੇ ਨੂੰ ਨਾਬਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਜੋਂ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਚੂਚਕ, ਕੈਦੇਂ, ਖੇੜੇ, ਕਾਜੀ ਨੂੰ ਸੰਸ਼ਿਕ ਜਮਾਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਵਜੋਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਅਧਿਐਨ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਪਿੱਛੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ।

ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਸੱਯਦ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਵਿਕਸਤ ਪੱਛਮੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਨੇਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਅਰਥਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਰੁਚਿਤ ਹੈ। ਨਜਮ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਜਿੱਥੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਤਰਕ ਪੂਰਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਥੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਦਾ ਸਰਬਾਂਗੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਸਾਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸੱਯਦ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਮਾਰਕਸੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਗੁਣਾਤਮਕ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ, "ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਅਗਲਾ ਗੁਣਾਤਮਕ ਵਿਕਾਸ, ਸੰਯਦ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ।"⁸³

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ 1960ਵਿਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਇਕ ਖਾਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਜਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਵਾਦ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਸੁਚੇਤ ਕਾਵਿ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਥੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਕਥਨ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹੈ, "ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ 1960-70 ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਵਿਚਲੀ ਕੱਟੜਪੰਥੀ (Dogmatic) ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਹਿਤ ਆਲੋਚਨਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕਤਾ, ਲਚਕਤਾ, ਬੰਧਿਕਤਾ, ਬਹੁਮੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕਤਾ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਪ੍ਰਾਰੰਭ ਕੀਤੇ। ⁸⁴

ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ੀਲ ਕਾਵਿ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਵੀ/ਚਿੰਤਕ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸਮੀਖਿਆਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, "ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਆਏ ਮੂਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਵਿਧੀ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰੀਵੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ