ਸਿਧਾਂਤ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮਾਜਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨੇਮਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜਕ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਦੀ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ ਵੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਸੰਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਆਰੰਭਕ ਦੌਰ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵੀ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਦਵੰਦ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਇਕ ਦਵੰਦ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ । ਉਹ ਭੂਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ-ਖੋਜੂ ਸਿੱਧ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੇ ਤਿਆਗ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਅਧੀਨ ਲਿਖੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਬਨਾਉਟੀ ਜਾਂ ਸੱਚੇ ਬੱਧ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਜਕੜ ਕੇ ਉਸਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਇਸ ਤੱਥ ਵਲੋਂ ਅੱਖਾਂ ਫੇਰੀ ਬੈਠੇ ਸਨ ਕਿ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।'³

ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਧਾਰਾ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਹਿੱਤੂ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਭਰਪੂਰ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜੱਦੋ-ਜਹਿਦ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਤੇ ਸੁੱਟ ਮਾਰ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੁਚੇਤਨਾ ਜਗਾਈ। "ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ, ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਤਕ ਮੁਹਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਨਾਤਨੀ ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਬਣਤਰ ਉਤੇ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।⁴

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਖਿਪਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਸੰਖਿਪਤ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਉਦਭਵ ਫਾਸੀਵਾਦ ਅਤੇ ਨਾਜੀਵਾਦੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਪਰ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਦੂਸਰਾ ਭਾਰਤ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਸੀ. ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ। ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਮੌਤ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹੈ, ਫਾਂਸ਼ੀਵਾਦ ਤੇ ਨਾਜ਼ੀਵਾਦ ਦੀ ਘੋਰ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਦੀ, ਸ਼ਾਵਨਵਾਦੀ, ਗੈਰ- ਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਜਨਤੰਤਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸੰਸਾਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਤੇ ਨਾਜੀਵਾਦ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਸੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਇਸ ਅਣ-ਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਅੰਤ ਦੀ ਸੱਜ-ਪਿਛਾਖੜ ਰਾਜਨੀਤਕ-ਆਰਥਕ, ਸਮਾਜਕ ਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਅਣਭਿੱਜ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ?⁵

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਦਭਵ ਵੇਲੇ ਭਾਰਤ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਸੀ । ਇਸ ਸਾਮਰਾਜ ਅਧੀਨ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੋਸ਼ਣ ਦੂਹਰੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਇਕ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਸਿੱਧਾ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਾਮੰਤੀ ਅਤੇ