ਰਜਵਾੜਾਸ਼ਾਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਭੁੱਖ, ਬੇਕਾਰੀ, ਗੁਲਾਮੀ ਅਤੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਸੀ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਤਕ ਮੁਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਵੀ ਸਰਗਰਮੀ ਸਹਿਤ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ । ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਦੇਸੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਮੱਧਵਰਗੀ ਅਤੇ ਸਾਮੰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੱਧ ਵਰਗ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾ ਦੇ ਲੋਕ, ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵੀ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਤਕ ਮੁਹਾਜ ਸੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ । "ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਿਸ਼ਠ-ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਸ੍ਰੇਣੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿੱਲਨ ਦਾ ਚਰਿਤਰ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਮੱਧ-ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਵਰਗ ਚਰਿਤਰ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਸੀ। ਕਿਰਤੀ-ਕਿਰਸਾਣ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਵਿਚ ਰੋਸ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਜੇ ਚੇਤਨਤਾ ਜਾਗ ਰਹੀ ਸੀ ਉਸ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਵਿਵੇਕ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ। ਸਾਮਰਾਜੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਿਸਚੇ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਤਤਕਾਲਕ ਲੋੜ ਸੀ।⁶

ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਦਮਨ, ਨਾਜ਼ੀਵਾਦ ਅਤੇ ਵਾਸੀਵਾਦੀ ਰੁਚੀਆਂ ਦਾ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਡਰ ਅਤੇ ਸਹਿਮ ਸੀ । ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਇਸ ਆਤੰਕ ਨੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। "ਇਸ ਸਾਰੇ ਆਤੱਕ ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਯੂਰਪ ਦੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ, ਧਨਾਢਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮਨਾ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਆਤੰਕ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਘਾਤਕ ਸਮਝਿਆ। ⁷ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਅਤੇ ਨਾਜੀਵਾਦ ਨੇ ਇਕ ਸੰਕਟ-ਗ੍ਰਸਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਨੇ ਮਾਨਵੀ ਹੋਂਦ ਅਸਤਿਤਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਬਾਰ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਧਕੇਲ ਦਿੱਤਾ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਜਾਕਤ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ 'ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਇਉਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਿਧਾਤਕ ਪੇਖ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਵਿਵਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਮਾਨਵ- ਹਿਤੈਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਯੂਰਪ ਦੀ ਸੰਕਟ ਕਾਲੀਨ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਾਹੌਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਸੂਝਵਾਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹ ਵੀ ਭਾਵਨਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਵੀ ਪਿਆ ਜੋ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਫਾਸਿਜ਼ਮ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਵਿਰੋਧਾਂ ਭਰਪੂਰ ਸੀ । ਭਾਰਤ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਨਾਲ ਇਥੋਂ ਦੇ ਸਾਮੰਤੀ ਸਮਾਜ ਤੇ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿਚੂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚੇਤਨਤਾ ਪ੍ਰਚੰਡ ਹੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੇ ਸੰਕਟਾਂ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਅਤੇ ਦੁਖੀ ਸਨ। ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਖਾਤਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੌਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਚੱਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਇਕ ਜਨਤਕ ਮੁਹਾਜ਼ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਅਜਿਹੇ

ਜਨਤਕ ਮੁਹਾਜ਼ ਦਾ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਲਿਖਦਾ ਹੈ, "ਬਦੇਸੀ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ, ਦੇਸੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਅਤੇ ਸਾਮੰਤਵਾਦ ਦੇ ਦੂਹਰੇ ਅਤੇ ਤੀਹਰੇ ਹਮਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਜਾ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਭਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਲੈਟੂ ਜਮਾਤ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਦੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁਣੋਤੀ ਦੇਣ ।⁸

ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਫਾਸਿਸ਼ਟ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕ ਸੰਮੇਲਨ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1934 ਵਿਚ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਵਿਚ ਬੁਲਾਇਆ ਪਰੰਤੂ ਅਸਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਲਈ 1905 ਵਿਚ ਹੈਨਰੀ ਬਾਰਬੂਜ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪੈਰਿਸ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਜਿਥੇ ਇਸ ਸੰਘ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਯਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾ ਵਿਸ਼ਵ ਲੇਖਕ ਸੰਮੇਲਨ (World Con gress of Writers for the Defence of Culture)ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਰੋਮਾਂ ਰੋਲਾ, ਟਾਮਸ ਮਾਨ ਵਰਗੇ ਲੇਖਕ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਜੋ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਉਸ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ:-

ਲੇਖਕ ਸਾਥੀਓ। ਮੌਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰੇ। ਸਾਡੀ ਕਲਮ ਸਾਡੀ ਕਲਾ. ਸਾਡਾ ਗਿਆਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਰਤਿਆ ਜਾਏ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ. ਜੋ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਗਲਾ ਘੁੱਟਦੀਆਂ ਹਨ, ਪੈਸੇ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਰਾਜ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਫਾਸਿਜ਼ਮ ਦੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਿਤਾਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਚੂਸਦੀਆ ਹਨ।⁹

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦਾ ਹੱਦ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਕੰਮੀ ਅਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਟਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਪੱਛਮ ਦੀ ਹੀ ਦੇਣ ਸੜਦੇ ਹਨ ।¹⁰ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਹਿਣਾ ਤਰਕ ਰਹਿਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਕੀਤਾ ਅਧਿਐਨ ਇਹੋ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਉਦਭਵ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨਾ ਵੀ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਸੀ । 1935 ਈ. ਦੇ ਕੰਮਾਂਤਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਮੁਲਕ ਰਾਜ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਸੱਜਾਦ ਜ਼ਹੀਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਨਾਲ ਹੀ 1936 ਈਸਵੀ ਵਿਚ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਲਖਨਊ ਵਿਖੇ ਪਹਿਲਾ ਸੰਮੇਲਨ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਦਾ ਭਾਸ਼ਨ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉਲੀਕੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਣਨ ਦੀ ਲੋੜ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੀ ਲੋੜ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਬਾਰੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਉਸ ਕਿਹਾ: ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬੜੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਿੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜ ਜਨਮ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਮਾਰਗ ਤੇ ਲਿਜਾਣ ਵਿਚ