ਜੁੱਟ ਜਾਣ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਪੁਰਾਣੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਭਗਤੀ ਦੀ ਓਟ ਵਿਚ ਜਾ ਛੁਪਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਰੂਹ ਤੇ ਬੇ ਅਸਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਵਲੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਬਲਵਾਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਉਪਭਾਵਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਵਧੇਰੇ ਹੈ । ਬੁੱਧੀ ਤੇ ਵਿਵੇਕ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ, ਸਗੋਂ ਹੋਂਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਵਰਤਮਾਨ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਅਸਲੀਅਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਸਲੀਅਤ ਹੈ, ਸਾਡੀ ਰੋਟੀ ਦੀ ਮੰਦਹਾਲੀ ਦੀ, ਸਾਡੀ ਸਮਾਜਕ ਗਿਰਾਵਟ ਦੀ, ਸਾਡੀ ਰਾਜਸੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ । ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਦ, ਬੇਰੁਖੀ ਤੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੱਲ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਿਛਾਂਹ-ਖਿੱਚੂ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੋ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਪਰਖ-ਨਿਰਖ ਦੀ ਸੋਝੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਸਾਡੀਆ ਮਹਾਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਕਲ ਤੇ ਦਲੀਲ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਤੇ ਪਰਖਣ ਲਈ ਉਕਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਨਰੇਆ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਤੇ ਇਕਸੁਰਤਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ¹¹

ਉਪਰੋਕਤ ਐਲਾਨਨਾਮੇ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਕਿਹੈ ਜਿਹੀ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਹੋਰ ਸੰਮੇ ਲਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਵਿਚਾਰ, ਮਨੋਰਥ ਅਤੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਇਕ ਵੇਖਰਾ ਸਾਹਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਉਸਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਥੇ ਇਹ ਧਿਆਨ ਹਿੱਤ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਹੀ ਪੂਰਨ ਭਾਂਤ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਆਧਾਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਧਾਂਤ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰ, ਨਹਿਰੂਵਾਦੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾ, ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਸੋਚ ਆਦਿਕ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਿਲਤ ਸਨ । ਇਹੋ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਇਕ ਸਾਂਝਾ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੁਚੇਤਨਾ ਦਾ ਮੁਹਾਜ਼ ਤਾਂ ਉਸਰ ਗਿਆ ਪਰੰਤੂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਜਮਾਤੀ ਜਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇਕ ਸੁਗਠਿਤ ਇਕਾਈ ਨਾ ਬਣ ਸਕਿਆ। "ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਗੈਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਜਨਵਾਦੀ, ਸੰਸਲਿਸਟ, ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਤੇ ਫਰਾਇਡੀਅਨ ਆਦਿ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਲੇਖਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਇਕ ਇਕਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।"¹²

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ : ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਰਲਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਮਾਰਕਸੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸੀ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਹਰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹਰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵੀ ਹੋਵੇ। ¹³