ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਨੁਕਤੇ ਉਤੇ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਜਾਂ ਰੂਪ ਨਿਰਧਾਰਨ ਸਮੇਂ ਸਾਡੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਿਧਾਂਤਕਾਰੀ ਉਪਰ ਵਧੇਰੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਮੇਲਨਾ ਵਿਚ ਐਲਾਨਨਾਮੇਂ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸਾਹਿਤ ਹੀ ਸਾਡੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੂਲ ਸਥਾਪਨਾ ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਨੂੰ ਜਨਹਿੱਤਾਂ 'ਚ ਵਰਤਣ ਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਿਰਫ ਸੁਹਜ ਜਾ ਕਲਾ ਲਈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮਾਨਵੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਪਰੀਤ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਸਾਰੂ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਲੰਦਨ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ 'ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਐਲਾਨ-ਨਾਮੇ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਭਾਰੀ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰੇਗਾ। "ਇਸ ਸਭਾ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੁਜਾਰੀਆਂ, ਪੰਡਿਤਾਂ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਰਤੀਸ਼ੀਲ ਵਰਗ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਚੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਲਿਆਉਣੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਉਜਲ ਕਰ ਸਕੀਏ ।"¹⁴

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਕੰਮੀ ਤੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹਰ ਤਰੂ ਦੀ ਸੰਸ਼ਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਉਸਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਰੈਟੀ, ਸਾਡੀ ਚਰਿਤਰਤਾ, ਸਾਡੀ ਸਮਾਜਿਕ ਗਿਰਾਵਟ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਧੀਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਨ¹⁵ਮੁਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣਗੇ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਤ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਰਚਣੇਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਮਜਦੂਰਾਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸੋਸਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਗਰਤੀ ਹਿੱਤ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕ ਸੱਚ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਭਰਪੂਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਿੱਤਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਕਲਕੱਤਾ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਭਾਰ ਕੇ ਪੇਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ. ਅਸੀਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕਾਰਗਰ ਵਸੀਲਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ¹⁶ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਪਣੇ ਰਚਣੇਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜਨ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਣ ਦਾ ਇਛੁੱਕ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਨਿਰੋਲ ਇਹੋ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਲਾ ਰਹਿਤ ਹੋਵੇ ਸਗੋਂ ਕਲਾਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵੀ ਇਹ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"¹⁷

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਮੱਧਕਾਲੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਲੱਗਿਆ। ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚੰਡ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਇਕ ਭੂਮੀ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ, ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਮੱਧਕਾਲੀ ਅਤੇ ਅਤੀਤਮੁਖੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਤੇ ਸੱਟ ਮਾਰਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ।

 

ਰੱਬ ਇਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬੁਝਾਰਤ

ਰੱਬ ਇਕ ਗੋਰਖ ਧੰਦਾ

ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗਿਆਂ ਪੇਚ ਇਸਦੇ

ਕਾਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਏ ਬੰਦਾ

ਕਾਵਰ ਹੋਣੋਂ ਡਰ ਕੀ ਜੀਵੇ

ਖੋਜੋਂ ਮੂਲ ਨਾ ਖੁੰਝੀ

ਲਾਈਲਗ ਮੋਮਨ ਦੇ ਕੋਲੋਂ

ਖੋਜੀ ਕਾਫ਼ਰ ਚੰਗਾ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਟਜਟਧਾਰਾ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਮੌਜੂਦ ਸੀ । ਇਹ ਧਾਰਾ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੜੀ ਅਜਿਹੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵੀ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੋਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਆਰਥਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰ ਸਕਣ। ਇਸ ਸੰਘ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੂਤਰਾ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ। ¹⁹ ਦਾ ਤੂਤਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੀ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਸੂਤਰ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸ -ਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਸਹੀ ਸੇਧ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਲੇਖਕ, ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ- ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸੇਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦਵੰਦਵਾਦ ਪਦਾਰਥ ਵਾਦ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਿਤਰਿਆ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਕ, ਆਰਥਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਾਨਵ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਚਿਰਾਗ ਜਗਾਏ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਈ ਇਕ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ।"²⁰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸੀ ਚਿੰਤਨ ਨਾਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਾਕਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਆਜਾਦੀ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਇਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਦਕਾ ਹੈ

ਨਾਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਜੋ ਸੋਧਰਾ ਜਾਗੀਆ

ਖਾ ਕੇ ਧੱਫਾ ਫੇਰ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਪਈਆਂ

ਮੰਨਿਆ ਚਾਨਣ ਨੇ ਭਰ ਦਿੱਤਾ ਆਕਾਸ਼

ਧਰਤ ਪਹਿਲੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਚੁੱਪ ਤੇ ਉਦਾਸ ।²¹

ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਨੇ ਕੁਝ ਕੁ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਲਕਸ਼ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੋ ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਹਿਲੂ ਬਣੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸੇਧ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਲਈ ਇਕ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਲ ਲਕਸਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।