ਮੇਰੇ ਬੇਲ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਚ ਨੇਜ਼ਾ

ਮੇਰੀ ਗਰਜ਼ ਤੋਂ ਕੈਟ ਹਨ ਰੇਜ਼ਾ ਰੇਜਾ

ਮੈਂ ਕੁਤਬ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਗਰਮਾ ਦਿਆਂਗਾ,

ਮੈਂ ਭੋਂ ਨਾਲ ਅੰਬਰ ਨੂੰ ਟਕਰਾ ਦਿਆਂਗਾ ।²⁴

ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਧਾਰਮਿਕਤਾ, ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਛੂਤ-ਛਾਤ ਅਤੇ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਨੇ ਮਾਨਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜੇ ਤ੍ਰੇੜਾਂ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦਾ ਇਕ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਹਿਲੂ ਸੀ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਬੁਰੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਨੂੰ ਲੁਟੇਰੀ ਜਮਾਤ ਧਾਰਮਕ ਅਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾੜਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਮਾਨਵੀ ਸੰਸ਼ਣ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਰਹੇ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਸਾਹਿਤ ਲੁਟੇਰੀ ਜਮਾਤ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪ੍ਰਮਾਰਥ ਦੇ ਅਰਥਾਂ 'ਚ ਵਿਅਕਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਨਵੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਗੁਆ ਬੈਠਾ ਸੀ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਖਤ ਨੋਟਿਸ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ "ਪੁਰਾਣੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਕੇ ਉਪਾਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਦੀ ਓਟ ਵਿਚ ਜਾ ਛੁਪਿਆ ਹੈ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਰੂਪ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਤੇਜ- ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ-ਰਹਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। " ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਪਈ ਵਹਿਮ ਭਰਮ, ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਭੇਦ ਭਾਵ ਮਿਟਾਉਣ ਵਾਲੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਰਚਣ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਰਬਪੱਖੀ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਤੋਂ ਨਿਜ਼ਾਤ ਪਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਧਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਰਾਹੀਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਿਜਾਮ ਦੇ ਕੀਮਤ- ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੋਇਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਛਡ ਦੇ, ਚੂੜੇ ਵਾਲੀਏ ਕੁੜੀਏ।

ਛਡ ਦੇ ਸੋਨੇ ਲੱਦੀਏ ਪਰੀਏ।

ਛਡ ਦੇ, ਛੜ ਦੇ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ

ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਤੇਰੇ ਗਿਰਾਂ

ਜਿੱਥੇ ਵੀਰ ਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ

ਸਿਰੇ ਮਾਰ ਧੁੱਪੇ ਸੁੱਟ ਜਾਂਦੇ

ਜਿੱਥੇ ਲਖ ਮਣਾ ਦਾ ਲੇਹਿਆ

ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਹੋਇਆ.