ਜਿੱਥੇ ਕੈਦਖਾਨਿਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾ,

ਮੀਲਾਂ ਤੀਕ ਵਲਗਣਾਂ ਵਲੀਆਂ

ਜਿੱਥੇ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਨਾਂਅ ਥੱਲੇ

ਦਰਿਆ ਕਈ ਖੂਨ ਦੇ ਚੱਲੇ

ਜਿੱਥੇ ਵਤਨ ਪ੍ਰਸਤੀ ਤਾਈਂ

ਜੁਰਮ ਸਮਝਦੀ ਧੱਕੇ ਸ਼ਾਹੀ ਦਿਲ

ਦੀਆ ਘੁੰਡੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਨਾ ਸਕਣ

ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਤੇਰੇ ਗਿਰਾ ²⁶

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਅੱਗੇ ਮਨੁੱਖੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ-ਦਮਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ। ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਸੰਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹੈ। ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਕੇਵਲ ਐਸ. ਇਸ਼ਰਤ ਦੀ ਵਸਤ ਵਾਂਗ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਔਰਤ ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਹੀ ਭੋਗਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਨਕਾਰ ਕੇ ਵਿਤਕਰੇ ਭਰੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਥੇ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਉਤੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਦਮਨ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਰਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: "ਮਰਦ ਹੁਣ ਵੀ ਆਪਣੀ ਇਸ ਪਰੰਪਰਕ ਧਾਰਨਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਉਸਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਲਈ ਹੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਿਰਫ ਉਸਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਵਸਤ ਹੈ। ਅੱਜ ਜਰੂਰਤ ਹੈ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਪੁਰਾਤਨ ਕਰਜ ਨੂੰ ਦੁਕਾਵੇ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਅੱਧੀ ਆਬਾਦੀ ਗੁਲਾਮ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਮਨੋਵਿਰਤੀ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਸਨਮਾਨ ਪੂਰਨ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।^"27

ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਸਥਾਪਨਾ ਇਹੋ ਸੀ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦਾ ਹੱਕ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨਯੋਗ ਸਥਾਨ ਹੋਣ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੁਲਮ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਅਸਤਿਤਵ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪਹਿਲੂ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਕਵਿੱਤਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਵੇਦਨਾ ਨੂੰ ਇਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਜ਼ਬਾਨ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ਉਪਰ ਨਿੱਠ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ- ਦਮਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । 'ਰੂਪਧਾਰਾ ਉਸਦਾ ਨਾਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਤਰੀ ਮੁਖੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਹਿਜੇ ਹੀ