ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਗੁਆਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ।
ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਸਿਰਫ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ ਨਾਜੀਵਾਦ ਦਾ ਹੀ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੌਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੰਘ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ਤੰਤਰ ਤੇ ਲੋਕ-ਜਮਹੂਰੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਮੁਹਾਜ ਸਾਮਰਾਜੀ ਚਾਲਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਅਤੇ ਸਥਾਪਨਾ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਸੀ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸੰਘ ਦੇ ਪੇਸ਼ਨਾ-ਪੱਤਰ ਦਾ ਸਾਰ ਅੰਸ 'ਸਵਾਧੀਨਤਾ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਜਨਤੰਤਰਵਾਦ"28 ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸੰਘ ਦਾ ਕੰਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੁਝ ਨਰਮ ਰਵੱਈਏ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਕੌਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਸੋਸਣ ਵਿਚ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਸਾਮੰਤਵਾਦ ਦੀ ਭਾਈਵਾਲ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਸੇ ਜਮਾਤ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਭਰਿਆ ਰੋਲ ਸੀ। ਇਹ ਚਮਾਤ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਉਸਾਰੂ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀ ਸੁਭਾਅ ਵਜੋਂ ਦੇਵ ਦੀ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸੋਸਣ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਿਥੋਂ ਤੱਕ ਕੌਮੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦੇ ਉਸਾਰੂ ਰੇਲ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੈ ਉਹ ਨਿਸਚੈ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਉਸਾਰੂ ਰੇਲ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਉਪਜ ਸੀ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਜਾਦੀ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਮਾਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਲੜ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਜਿੱਥੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸਮਰਥਕ ਸੀ ਉਥੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਜਮਹੂਰੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਸਪਸ਼ਟ ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਮੁਹਾਜ ਉਸਾਰੇ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਰਥਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਪ੍ਰਤੀ ਘੋਲ ਕਰੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਆਰੰਭੇ।
ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਅਜਿਹੀ ਲੋਕ-ਜਮਹੂਰੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਾ ਜਾਂ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਪਰਿਪੇਖ ਰਾਹੀਂ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ :
ਇਕ ਵੇਰਾਂ ਜੇ ਰਲ ਕੇ ਹਿੰਦੀਓ
ਨਚ ਪਓ ਏਦਾਂ ਨਾਲ ਵਲੋਂ.
ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ ਫਿਰ ਸੱਚ ਤੁਹਾਡੇ
ਸੁਪਨੇ ਅਤੇ ਖਿਆਲ ਵਲੋਂ 129
ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਸਾਮਰਾਜੀ ਅਤੇ ਸੱਜ-ਪਿਛਾਖੜੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਅਮਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ ਰੂਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਰੂਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰਕੇ ਸੇਸਿਤ ਵਰਗ ਵਿਚ ਜਾਗਰਤੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੂਮਿਕਾ
ਨਿਭਾਈ। ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਵਿਚ ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਰਚਿਆ ਗਿਆ । ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਇਸ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਵੱਲ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਧਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਮਾਨਵਾਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਧਾਰਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਇਹ ਕਾਵਿਧਾਰਾ ਵਰਗ ਚੇਤੰਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਸਾਧਨਾ ਲਈ ਵਰਗ ਚੇਤੰਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਕਰਨ ਉਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।"30
ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਆਪਣੀ ਪੂਰਵਲੀ ਅਧਿਆਤਮਵਾਦੀ-ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਰਗਾ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੋਵੇ। ਗਤੀਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅਜਿਹੀ ਜਮਾਤੀ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਸਰਲੀਕ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੈ।
ਕਿੱਕਰਾ ਵੇ ਕੰਡਿਆਲਿਆ।
ਉਤੋਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਚੇਤ ।
ਜਾਗ ਪਈਆ ਅੱਜ ਪੈਲੀਆ
ਜਾਗ ਪਏ ਅੱਜ ਖੇਤ।
ਕਿੱਕਰਾ ਵੇ ਕੰਡਆਲਿਆ
ਉਤੋਂ ਚੜ੍ਹਿਆ ਪੋਹ,
ਹੱਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ
ਆਪੇ ਲੈਣਗੇ ਖੋਹ।31
ਪ੍ਰਤੀਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਕਿਰਤੀ-ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਉਜਲੇ ਭਵਿਖ ਅਤੇ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੀ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਿਸ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਸਰਬਹਾਰੇ (ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ) ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੀ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਵਰਗ ਦੇ ਉਜਲੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, "ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਲੈਨਿਨਵਾਦ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ (ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ) ਦੀ ਵਿਚਾਰਾਧਾਰਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਮਿਹਨਤਕਸ਼ਾ ਦੇ ਹਿੱਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਆਵਸ਼ਕਤਾ ਨੂੰ ਸਿਧਾਤਕ ਰੂਪ ਤੇ ਪੁਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਇਹ ਜਨ ਸਧਾਰਨ ਦੀਆਂ ਅਕਾਂਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਹਿੱਤਾ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਰੂਪਾਂਤਰਣ, ਨਿਆਂ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਜਨ ਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਰਾਤਰੀਤਵ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹਥਿਆਰ ਹੈ।"32
ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਯਥਾਰਥਕ ਚਿਤਰਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਗਾਉਂ
