ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਆਦਿ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਦੇ ਦੇ ਰੂਪ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਹਨ। ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸਪਸ਼ਟ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥ- ਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ ਨਾਲ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੰਝਲੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਪੈਟੀ-ਬੁਰਜਵਾ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਕੋਟੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਅੰਤਰ- ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧਾ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੀ ਕਿਰਤੀ ਵਰਗ ਨਾਲ ਤਦਰੂਪਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਚੀਰ ਫਾੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਮਾਜਕ ਤੋਰ ਵਿਚ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਗਿਣਾਤਮਕ ਅਤੇ ਗੁਣਾਤਮਕ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸੇਧ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਸਪਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । "ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਬਿਰਤੀ ਵਿਚ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਰਲਾ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੇਖਕ ਸਮਾ ਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਹੀ, ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇੜ ਚੇਤਨਾ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੀ ਰਲਾਵਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ^"35

ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਬਦਲਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਗੋਂ ਇਕ ਨਰੋਈ ਸੇਧ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲੇਖਕ ਦਾ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲੇਖਕ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅਗਲੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲਿਖਾਰੀ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨ ਮਜਦੂਰ ਨੂੰ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਦਰਸਾਏ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਕਿਸਾਨ- ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੀ ਸਮਾਜੀ ਵਿਗਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।³⁶ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਬੁਰਜ਼ਵਾ ਨਾਂਹ-ਪੱਖੀ, ਪਿਛਾਂਹ- ਖਿੱਚੂ ਅਤੇ ਸੇਸ਼ਿਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਫਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹਾਂ- ਪੱਖੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਨਵੀਂ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪਰ ਸੂਖਮ ਚਿੰਤਨ ਸਰਗਰਮੀ ਬਣਾ ਕੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸੋਸ਼ਿਤ ਵਰਗ ਦਾ ਪੱਖ ਲੈ ਕੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚੋਂ ਸੋਬਣ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।"³⁷

ਉਪਰੋਕਤ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ ਸਾਹਿਤ-ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਲੇ ਸਾਹਿਤ ਆਦਰਸ਼ਾਂ/ਲਕਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਰੂਪ, ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਪੱਖੋਂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਥਾਪਨਾ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ