ਲੇਖਕ ਸੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਹੁੰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਕਿਰਦਾਰ ਤੋਂ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਹਿਲੂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਆਧਾਰ ਅਤੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਆਧਾਰ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ : ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਪਦਾਰਥ-ਵਾਦ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ, ਗੈਰ-ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਸਭ ਇਕ ਮੱਤ ਹਨ। ਇਥੇ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਲਨਨ ਰਾਏ ਦਾ ਕਥਨ ਕੁਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਸਮਾਜਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਲਵੇ ਭਾਵੇਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ । ਇਸਦਾ ਆਧਾਰ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। ³⁸ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਧਾਰਾ ਵਿਚ ਏਥੇ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਮੂਲਰੂਪ ਵਿਚ ਕੋਈ ਇਕ ਸੰਗਠਿਤ ਜਮਾਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬਣ ਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਿਸ਼ਰਤ ਅਤੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਪਰਿਪੇਖ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਧਾਰ ਅਤੇ ਪਰਿਪੇਖ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਮਾਰਕਸੀ ਸੁਹਜ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨੀ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ ਪਰਿਪੇਖ ਇਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਆਧਾਰ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੌਤਿਕ- ਵਾਦ ਹੈ। ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਦਾਰਥਵਾਦ ਦੇਵੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਪ੍ਰਵਰਗ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਪ੍ਰਕਿਤੀ ਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਹੈ। ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀਸੀਲਤਾ'ਚ ਸਮਝ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਨੇ ਮਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਭੌਤਿਕਵਾਦ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਹੀ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਥੋਂ ਮਾਨਵੀ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਮੂਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮੁੱਢਲੇ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਹੈ। "ਮਾਰਕਸੀ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਦਾਰਥ ਕੁਦਰਤ ਹੋਂਦ (ਜੀਵਨ) ਇਕ ਵਸਤੂਗਤ ਸਚਾਈ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਕੁਝ ਦੀ ਹੱਦ ਸਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੂਲ ਵਸਤੂ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹੋ ਹੀ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸੇਮਾ ਹੈ। ਚੇਤਨਾ ਗੌਣ ਹੈ, ਇਸੇ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੈ ਹੋਂਦ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੈ। ਵਿਚਾਰ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਹੀ ਉਪਜ ਹੈ।" ³⁹

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਮਾਨਵੀ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਬਾਹਰ-ਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤੀ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸੂਚਕ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ