ਦਰਸਨ ਸਿਰਫ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਹੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਵੀ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਜਮਾਤ ਦਾ ਪੱਥ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਸਦਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਹਥਿਆਰ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮੀਖਿਆ ਇਸੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਾਹਰ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਾਤਨ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਹੀ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਕਥਨ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕੇਵਲ ਇਸ ਤੱਥ ਨਾਲ ਹੋਵੇ ਕਿ ਨਾਵਲ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਾਮਿਆ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰੂਪਾਂ, ਸੈਲੀਆਂ ਤੇ ਅਰਥਾਂ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਧਿਆਨ ਦੇਵੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦਾ ਇਹ ਮੰਤਵ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਤੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੜਾ ਦੀ ਉਪਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਸਮਝੋ । ⁴⁰

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਸਮਾਜਕ ਉਪਰ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗੀ ਕਲਾ ਮੰਨਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿਰਤੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਲਈ ਬੇਧਾਤਮਕ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਸਵੀਕਾਰਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਰ-ਉਸਾਰ ਦੇ ਇਕ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਅਧਿਐਨ ਹੇਠ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਨਿਸ਼ਕਿਰਿਆ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸਦਾ ਆਪਣੇ ਆਧਾਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਸਗੋਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਬੱਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਰਾਜਸੀ ਵਿਚਾਰ, ਸਾਹਿਤ/ਕਲਾ, ਵਿਗਿਆਨ ਧਰਮ ਫਲਸਫਾ ਕਾਨੂੰਨ ਆਦਿ ਇਸੇ ਪਰ ਉਸਾਰ ਦਾ ਅੰਗ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਕ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਾਪਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਵੀ ਪਦਾਰਥਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿਚੋਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਇਹ ਪੂਰਨ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਸੋਮਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਮੱਤਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਦਾਰਥਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ, ਸਮਾਜਕ ਹੋਂਦ ਵਿਚੋਂ ਲੱਭਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਇਹ ਵਿਚਾਰ, ਸਿਧਾਂਤ, ਮੱਤ ਵਰੀਤਾ ਹਨ। ਇਸੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਅੰਤਰ-ਸੂਝ ਜਾਰਜ ਨੂੰ ਪਲੈਖਾਨੋਵ ਹੋਰ ਭਾਵਪੂਰਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ