ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ।⁴²

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੀ। ਇਹ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਅਜਿਹੇ ਮੁੱਲਵਾਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਨਾਲ ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੁੜਿਆ ਹੋਵੇ । ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦਾ 'ਕਲਾ ਸਮਾਜ ਲਈ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੇ ਜਨ-ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਚਿਤਰਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੱਲ ਲਿਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਜਾਂ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਇਕ ਸਰਗਰਮ ਰੋਲ ਵੀ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਮੂਲ ਸਥਾਪਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੀਖਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਰੂਪ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਰੂਪ ਮੁੜਵੇਂ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਅਲੱਗ ਪਛਾਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ ਵੱਖਰੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ । "ਕਵਿਤਾ ਵੱਥ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰੂਪ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅਲਹਿਦਾ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਿਖੇੜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। "⁴³ ਅੰਤਿਮ ਰੂਪ ਵਿਚ "ਹਰ ਰਚਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਉਹਦੀ ਵਸਤੂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।⁴⁴ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਮਿਸ਼ਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਲਾ ਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਾਣ ਤੱਤ ਉਸਦੀ ਵਸਤੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਰੂਪ ਦੀ ਲੋੜ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਇਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਰੂਪ ਵਸਤੂ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਕੋਈ ਭਿੰਨ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ, ਠੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅੰਦਰ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸਦੀ ਬਾਹਰੀ ਚਮੜੀ ਨਾ ਤਾਂ ਸਾਹ ਲੈ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਜੀਵਤ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਲਾ ਦੀ ਅਸਲ ਸਕਤੀ ਉਸਦੀ ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਹੈ. ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਮਹੱਤਵ ਤੋਂ ਵਾਝਿਆ ਕਰਨਾ ਉਸ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੂਲ-ਪ੍ਰਾਣਤਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਲੈਣਾ ਹੈ।"⁴⁵

ਕੁਝ ਚਿੰਤਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਹੀ ਪੂਰਨ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਕੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਕਲਾਵਾਦੀ ਜਾਂ ਸੁਹਜਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਉਹ ਰੂਪ ਨਿਰ-ਪੇਖਤਾ ਨਾਲ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੀ ਅਨਿੱਖੜਤਾ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ । ਰੂਪ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਕੇਵਲ ਕਲਾਮਈ ਜਾਂ ਸੁਹਜਵਾਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਮਾਜਕ ਵੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਵੇਂ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਉਦੋਂ