ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜੇਕਰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਕਿਸਨੇ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਹੈ।"⁴⁶

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਮੂਲ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥ ਮਨੁੱਖੀ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਆਪਣਾ ਵਸਤੂਰਤ ਅਸਤਿਤਵ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸੁਹਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਯਥਾਰਥ ਬਾਰੇ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਯਥਾਰਥ ਦਾ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਚਿਤਰਣ ਨਾ ਮੰਨ ਕੇ ਉਸਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਜਾਂ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਮੁੱਲਵਾਨ ਹੈ ਕਿ "ਸਾਹਿਤ ਯਥਾਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।"⁴⁷ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸਿਰਜਣਾ ਯਥਾਰਥ ਵਰਗੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਬਿੰਬਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਕਾ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਸਤੂ ਜਗਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਮਾਨ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਯਥਾਰਥ ਬੋਧ ਦੀ ਵਿਧੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੇਸਕਾਰੀ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਨਿਸਕਿਰਿਆ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ । ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਯਥਾਰਥ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਚਿਤਰ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੇ ਮੁੱਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਮਕਾਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਯਥਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਵਰਨਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਾਰਾ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।^"48

ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਜਕ ਚੇਤਨਤਾ ਦਾ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਮਾਧਿਅਮ ਵੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤੁਹਜਾਤਮਕ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਅੱਗ ਵੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਵਾਂਗ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਿਕ ਬਣਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਅੰਗ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਵਰਗ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਵਰਗ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਸਪਾਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਿੰਬਾਂ, ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਰਤਾਰੇ ਵਜੋਂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੱਕ ਘਟਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਧੜ ਜਾਂ ਮਕਾਨਕੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਹੋਣਾ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ