ਦੋਵੇਂ ਸਮਾਜਕ ਉਦੇਸਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਮਸਲੇ ਵੀ ਹਨ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਮੱਤ ਉਲੇਖਯੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੀਵਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਜੀਵਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਜੀਵਨ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪਿੱਛੇ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਜਮਾਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੀ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।⁴⁹

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਮਾਜਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਘਟਨਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਮਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿਚ ਸਮਝਦਾ ਹੋਇਆ ਜਮਾਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਕੂਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਕਲਾ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਨਿਸ਼ਚੇ ਹੀ ਪੱਖਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰੇਅਮੰਡ ਵਿਲੀਅਮ ਦੇ ਸਬਦਾਂ ਵਿਚ: "ਲਿਖਤ ਦੂਸਰੇ ਅਮਲਾ ਵਾਂਗ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੁਕਵੇਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚੁਣੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ⁵⁰

ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਆਪਣੇ ਚੁਗਿਰਦੇ ਨਾਲ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਭਾਵਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਕੋਈ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਦੇਸ਼-ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਸਗੋਂ ਉਹ ਰਚਨਾ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਅਜਿਹੇ ਕਲਾਤਮਕ ਬਿੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵ ਕਿਸੇ ਜਮਾਤੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿਰਤੀ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਦਰਸਾ ਕੇ ਉਸਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਚੇਤ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੱਖਪਾਤੀ ਰਵੱਈਆ ਨਿਸਚੈ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜਮਾਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਨਿਰਪੱਖ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨਿਰਪੱਖ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਪੱਖਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। "ਹਰ ਲੇਖਕ /ਕਲਾਕਾਰ ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਣਾ ਰਾਹੀਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤਿ ਆਪਣੇ ਰੁਖ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਾ ਹੀ ਵਿਖਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋਣ ਦਾ ਜਾ ਜਮਾਤਾਂ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਗੱਲ ਅੱਗੋਂ ਲੇਖਕ ਦੇ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਤਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਉਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਤਾ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਅਤੇ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਕਿਸ ਜਮਾਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ।⁵¹

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਵਰਨਣਯੋਗ ਹੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਜ਼ਰੂਰਤ ਇਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਰਤਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਰਾਹ ਸੁਝਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਸਮੀਖਿਆ ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਰਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਦੇਸ਼ ਰਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗੀ ਕਲਾ ਮੰਨਦੀ ਹੋਈ ਸਮਾਜੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਸਹਾਇਕ ਦਾ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸੱਚਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਗਿਆਨ ਅਨੰਦ ਹੈ।"⁵² ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਉਪਯੋਗੀ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸਾਧਨ ਹੈ ਦੀ