ਚਿੰਤਕਾਂ ਨੇ ਵਿਧੀਪੂਰਵਕ, ਵਿਕੋਲਿਤਰੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਨਿਬੰਧਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾਈ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਵਿਸਤਾਰਿਆ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਸਾਹਿਤ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਤੀ ਨਵੇਂ ਆਧਾਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ, ਉਥੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਹਾਰਕ ਪੱਖ ਵਿਚ ਆਲੋਚਕ ਇਕ ਮੌਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸ ਹੱਥਲੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਆਧਾਰ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਅਸਤਿਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਮੁੱਚੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ ਅਧੀਨ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ : ਸਿਧਾਂਤਕ ਪਰਿਪੇਖ –

ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸਣ ਅਤੇ ਮੁਲਾਕਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵੀ ਹਨ. ਅਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਛੂਹਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਤਾਂ ਲੇਖਕ ਤੋਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਮੰਤਵ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਲਈ ਰਚਨਾ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਅਸਤਿਤਵ ਅਣਗੌਲਿਆ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਇਸ ਪਲਾਇਣਮੁਖੀ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਇਉਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ "ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਆਯੂ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਪਾਸੋਂ ਕੇਵਲ ਇਹ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਾਹਦੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਤੇ ਕਿਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਲਿਖੇ । ਰਚਨਾ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਣਵਾਨ ਅਸਤਿਤਵ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸੋ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਮੂਲ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਸਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ ਦੇ ਜਟਿਲ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ "ਕਵੀ-ਕਥਨ, ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਭਵ, ਸਰਲ ਅਰਥ ਪ੍ਰਤੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਜੁਗਤਾਂ, ਉਪਮਾਵਾ ਰੂਪਕਾ, ਬਿੰਬਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ, ਪਾਠ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਜੁਜਾ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚ ਜਾਂ ਆਗਿਕ (organic) ਸਮੁੱਚ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਉਤੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਕਾਨਕੀ ਸਮੁੱਚ ਵਿਚੋਂ ਲੱਭੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।⁶¹ ਮੁੱਢਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀ-ਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪਰ-ਉਸਾਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਸਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ "ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਜਾਂ ਹੋਰ ਭਾਵਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਹੈ ਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੇ ਹੋਰ ਭਾਵੁਕ ਸ਼ਕਤੀ ਇਕ ਸੂਖ਼ਮ ਗੁਣ। ⁶² ਰਚਨਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਧੀ ਉਸ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥੀ ਸਾਰ ਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੱਭੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦਿੱਖ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕੋਸ਼ਗਤ ਅਰਥ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਵੱਥ ਨਾਲੋਂ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਨ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਬਾਕੀ ਚੇਤਨਾ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਚਿੱਤਰ ਤੇ ਚਰਿਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੱਤਰ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਬਾਕੀ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਮੰਤਵ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। "ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕਤਾ ਨਾ ਤਾਂ ਉਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਭਾਵ ਰਚਨਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਨਾ ਹੀ ਸੀਮਤ ਤੱਤ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ, ਭਾਵ ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਜਿਸ ਤੋਂ