ਆਧਾਰ ਉਹ ਸਮਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਉਹ ਪੈਦਾਵਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਨਿਰਬਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ। ⁷³

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਕ ਯਥਾਰਥ-ਬੋਧ ਦੀ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲੇਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਜੋ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰਇਕ ਪਰਤੀ ਜਾਂ ਗਤੀਹੀਣਤਾ ਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਮੁੱਢਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਬਾਹਰਮੁੱਖਤਾ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਕਾਨਕੀ ਪਹੁੰਚ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਸੀ। "ਯਥਾਰਥ-ਬੰਧ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ ਅਸੀ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਦਿਸ਼ਾਵੀ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਕਸਤਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਮਲ ਵਜੋਂ ਸਮਝਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਸਕਾਂਗੇ । ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਇਕ ਪਰਤੀ, ਇਕ ਦਿਸ਼ਾਵੀ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਮਕਾਨਕੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਨਿਰੋਲ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੈ,, ਮੁੱਢਲਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।⁷⁴ ਇਹ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਯਥਾਰਥ-ਬੋਧ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਧੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਤਰ-ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।

ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹਨ। ਮੁੱਢਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਲੇਖਕ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਬਾਰੇ ਸਿੱਧੜ ਅਤੇ ਮਾਕਨਕੀ ਢੰਗ ਦੀਆਂ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ 'ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਜਜਬਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ । ਚੰਗਾ ਹੈ ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਜੇ ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਰਿਹ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਚੰਗਾ ਹੈ।" ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਅਤੇ ਮਕਾਨਕੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਨੁਭਵ ਤਾਂ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਉਪਜ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸੁਭਾਅ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਸਮਾਜਕ ਜੀਵਨ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸਥੂਲ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਕ ਸਾਹਿਤਕ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਆਪਣਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਧਾਰਦਾ ਹੈ। ਜਮਾਤੀ ਵੰਡ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਵੀ ਜਮਾਤੀ ਚਰਿੱਤਰ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਲੇਖਕ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਉਸਦੇ ਸਮਾਜਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਭਾਵ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਉਸਦਾ ਅਨੁਭਵ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ-ਕੇਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ।⁷⁶ ਲੇਖਕ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸਮਕਾਲੀ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਉਭਰਵੇਂ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਸੰਕਲਪਾ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਜਾਂ ਨਾਅਰਿਆ `ਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ। ਇਤਿਹਾਸਕਤਾ 'ਚ ਪੇਸ਼ ਅਨੁਭਵ ਹੀ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਾਰਥਕ ਰਚਨਾ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ 'ਚ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਕੇਵਲ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਨੁਭਵ ਐਸਾ ਹੋਵੇ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਤੋਰ ਤੇ ਨਾ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨਕ, ਫਿਲਾਸਫਰ ਆਦਿ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ ਉਸ ਅਨੁਭਵ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਇਕ ਸਾਰਥਕ ਮਾਨਵੀ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਜਿਸਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਪਾਠਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਸਕੇ।⁷⁷ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ