ਆਲੋਚਨਾ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਮਾਨਵੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਸਮਾਜਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਰੂਪ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਰੋਧੀ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਇਸ ਦੇ ਦਵੰਦਵਾਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਸਤੂ ਉਪਰ ਹੀ ਆਪਣੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।"ਇਸੇ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਮਹਾਨ ਜਾਂ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਅਧੀਨਤਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣੀ ਪੈਂਦੀ ਤੋਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਮੁੱਲ ਮਹਾਨ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। "⁷⁸ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਰੂਪ ਤੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਅਨਿੱਖੜ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰੂਪ ਤੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਨਖੇੜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਵਸਤੂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਭਿਵਿਅਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਵਸਤੂ ਰੂਪ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ⁷⁹

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਅਨਿੱਖੜਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਫੈਸਲਾਕੁਨ ਰੋਲ ਵਸਤੂ ਹੀ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰੂਪ ਦਾ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸਾਲੀ ਵਸਤੂ ਲਈ ਰੂਪ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰੂਪ ਦੀ ਸਹੀ ਸਮਝ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਪਿਆ ਵਿਗਾੜ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਅੰਤਰਵਸਤੂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। "ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਰੂਪ ਪੱਖੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਕਮਜ਼ੇਰੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ⁸⁰ ਇਉਂ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਝਣ ਦੇ ਯਤਨ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ।

ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਮੰਤਵ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬਾਕੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਂ ਵਿਲੱਖਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰੰਤੂ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ/ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਖਰਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਸੂਖਮ ਚਿੰਤਨ ਸਰਗਰਮੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਮੰਤਵ ਨੂੰ ਸੂਖਮ ਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਬਿੰਬ ਵਿਚ ਢਾਲ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੰਤਵ ਸੰਬੰਧੀ ਤਿੰਨ ਤਿੰਨ ਰਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। "ਜੇ ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਅਜਿਹੀ ਲਿਖਤ ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਸਮਾਜਕ ਆਲੇਤਨਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸੀ, ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੀ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਅਜਿਹਾ ਸਾਹਿਤ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਆਲੋਚਨਾ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ, ਸਗੋਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।⁸¹

ਇਕ ਹੋਰ ਆਲੋਚਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ :

ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਸ ਵਕਤ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਤਬਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਮਨੋਰਥਾ ਮਰਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਘਸੈਰ-ਮਸਰੇ ਨੂੰ ਜਮਾਤ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ, ਮਨੁੱਖ ਬਰਾਬਰੀ, ਪੁਰਅਮਨ ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਵੇਖਣ ਪਰਖਣ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ ।⁸²

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਿਰਫ ਅਵਸਥਾ ਜਾਂ