ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਵਰਨਣ ਮਾਤਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਲਈ ਲੋਕ ਭਰੋਸਾ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਮਿਥਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਨਿਰਣਾ ਲੈਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਲੋਕ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਅਸਲ ਰਾਹ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋਲਤਾਰੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਦਾ ਮੂਲ ਉਦੇਸ਼ ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਕਟਮਈ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਸੋਸਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸੰਤੁਸਟਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਨਰੋਏ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੋਧ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਵਿਚ ਲੋਕ ਭਰੋਸਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੈ।"⁸³

ਇਉਂ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੰਤਵ ਪ੍ਰਤੀ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਮੀਖਿਆ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ "ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹੱਲ ਤਸਤਰੀ ਵਿਚ ਪਰੋਸ ਕੇ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ।⁸⁴ ਸਾਹਿਤ ਮੰਤਵ-ਵਿਹੀਣ ਨਹੀਂ ਪਰੰਤੂ ਮੰਤਵ ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਮੀਖਿਆ ਕਾਰਜ ਵੱਲ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਕ ਇਕ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਨਹੀਂ। ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਦੇ ਸੁਚੇਤ ਯਤਨ ਵੀ ਹੋਏ ਹਨ। ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਜਾਂ ਅਤਿ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੇਖਣ ਦੀ ਥਾ. ਇਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।"⁸⁵ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਸਮੀਖਿਆ ਦੇ ਵਿਵਧ ਪੱਖਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਗਿਆਨਕਤਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰਮੁਖਤਾ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਦੇ ਹਨ। "ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਮੀਖਿਆ ਇਕ ਲੋੜਵੰਦੀ ਉਸਾਰੂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਨੇਮਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਮੁੱਚਾ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਆਲੋਚਕ ਦੀ ਸੂਝ ਬੂਝ, ਉਸਦਾ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਸਤੂ ਤਤ ਅਤੇ ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੋਈ ਸਚਾਈ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ, ਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਸ੍ਰੇਣਿਕ ਸੰਸਕਾਰਾ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਨਿਰਣਾ ਹਨ।^"86

ਕੁਝ ਸਮਾਜਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕਲਾਤਮਿਕਤਾ (ਅਕਸ ਜਾਂ ਬਿੰਬ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਨੇਸਤਾ) ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰੇਰਨਾ (ਪ੍ਰਚਾਰ) ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ^"87 ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅਗਾਂਹ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਨਿਰੋਲ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਕਤਾ 'ਚ ਵਾਚਣ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ-ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਦਾ ਸਿਰੇ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਰਾਜਨੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਾਵਿ-ਪਾਠ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਵਿਚਾਰਨਾ ਪ੍ਰੋੜ- ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ।"⁸⁸

ਸਮੀਖਿਆ ਰਚਨਾ ਦੀ ਸਿਰਫ ਵਿਆਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਲ ਨਿਰਧਾਰਨ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਇਕ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ