ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੇਖੋਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਆਧਾਰ ਪੱਖੋਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਮੰਨ ਕੇ ਚੱਲਦੀ ਹੈ । ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਆਲੋਚਕ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤ ਸਾਰ ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੋਧਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦੇ ਜਮਾਤੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚੋਂ ਲੱਭੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਬਾਹਰਮੁਖਤਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕਤਾ ਅਪਣਾ ਕੇ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਚਿੰਤਨ ਸਰਗਰਮੀ ਵਜੋਂ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਵਿਹਾਰਕ ਪਰਿਪੇਖ :
ਸਿਧਾਂਤਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਵਿਹਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਅਮਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਿਹਾਰਕ ਆਲੋਚਨਾ ਸਮੇਂ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਕ ਇਕ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਨਿਮਨ ਲਿਖਤ ਵੰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ:
1. ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ- ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰਮਤ ਸਾਹਿਤ, ਸੂਫੀ ਕਾਵਿ, ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਸਾਮਲ ਹੈ।
2. ਅਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ-ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ, ਗਲਪ, ਨਾਟਕ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਯੁਗ ਯੋਤਨਾ ਦਿੱਬ-ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਧਾਰਮਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਧੀਨ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਰਹੀ। ਸਾਹਿਤ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਧਾਰਮਕ ਸੀ । ਧਾਰਮਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਖਾਸ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਦੇ ਸਭ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਮਾਧਿਆਮ, ਇਸ ਮੁਹਾਵਰੇ ਤੋਂ ਨਿਰਲਿਪਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜੇ ਗੁਰਮਤ ਕਾਵਿ, ਸੂਫੀ ਕਾਵਿ ਅਤੇ ਕਿੱਸਾ ਕਾਵਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਸਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਢਾਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸਾਮੰਤੀ ਸਮਾਜਕ ਆਰਥਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਕੂਲ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇਰ ਦੀ ਅਧਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਲਹਿਰ ਗੁਰਮਤ ਕਾਵਿ ਹੀ ਸੀ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਇਸ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕੋਣਾ ਤੋਂ ਵਿਹਾਰਕ ਅਧਿਐਨ ਹੇਠ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਇਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਪਰਾ-ਸਾਹਿਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਇਸ ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ ਹੈ ਜੋ ਨਿਰੋਲ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੈ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। 89
ਇਸੇ ਚਿੰਤਕ ਦਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਇਹ ਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਹੈ ਕਿ, "ਅਧਿਆਤਮਕ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਰੀਰਕ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਉਪਰਲੇ ਆਤਮਕ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਭੇਦਾਂ ਖੋਜ, ਸਮਝ ਅਰ ਵਿਚਾਰ ਕਾਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਕਵਿਤਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।"90 ਇਸੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਚਰਚਾ ਵੀ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹੈ
