ਕਿ ਪਰ ਇਹ ਸ਼ੁੱਧ ਸਾਹਿਤ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਗਿਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੇਵਲ ਸਹਿਤਕ ਚੰਗਿਆਈਆਂ ਹੀ ਲੱਭੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਊਣਤਾਈਆਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ⁹¹

ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨਾ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯੁਗ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮਾਜਕ-ਅਰਥਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਕਾਵਿ ਦਾ ਆਲੋਚਨਾ-ਕਾਰਜ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ । ਪਰ ਇਸਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹੋਰ ਚਿੰਤਕ ਦੂਸਰੀ ਉਲਾਰ ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਦੇ ਹਨ ਕਿ "ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਅੱਜ ਦਾ ਚਲਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਸਤੂ ਉਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਸੱਚ, ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਕੱਟਣ ਵਾਸਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਓਨਾ ਹੀ ਲਾਗੂ ਤੇ ਕਾਰਗਰ ਹੈ, ਜਿੰਨਾ ਉਸ ਵਕਤ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਚੀ ਗਈ ਸੀ । ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਟੱਲ ਸਚਾਈ ਦਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਮਾਇਆ ਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪਾਏ ਬੰਧਨ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਰੀਰ ਮਨੁੱਖ ਆਜਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ⁹² ਜਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਲੋਕ-ਹਿੱਤੀ ਸੱਤ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ।⁹³ ਆਦਿਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਉਲਾਰ ਬਿਰਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਇਕ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲਹਿਰ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਮਲ ਵਿਚ ਸਥਾਪਤ ਸਾਮੰਤਕ ਬਣਤਰ ਦੇ ਹਰ ਅੰਗ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਉਸਾਰੂ ਸਮਾਜਕ ਮਨੁੱਖੀ ਪੈਂਤੜੇ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾ ਉਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕ-ਹਿੱਤ ਦੇ ਮੁਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਸਿਰਜਨ ਲਈ ਤਤਪਰ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਰਹੀ। "⁹⁴ ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੇ ਕਥਨਾਂ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾ- ਅੰਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨੁਭਵ ਸਾਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਚੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਧਕਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਸੂਫੀ ਲਹਿਰ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੀ ਫਰੀਦ ਕਾਵਿ ਬਾਰੇ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਰਾਜਸੀ ਜਾਂ ਸਿਆਸੀ ਉਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ । ਉਹ ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਨੂੰ ਤੁੱਛ ਆਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਗਰੀਬਾ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਰੁੱਧ ਉਤੇ ਜਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ⁹⁵ ਸਮੁੱਚੀ ਸੂਫੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੀ ਸਹਿਧਰਮੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਖਾਸੇ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਂਗ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ। "ਸੂਫੀ ਲਹਿਰ ਸਿੱਖੀ ਵਾਂਗ ਰਾਜ-ਸੱਤਾ ਦੀ ਅਕਾਂਖਿਆ ਜਾਂ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਲਹਿਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਉਦਭਵ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਇਕ ਰੂਹਾਨੀ ਲਹਿਰ ਸੀ । ਸੂਫੀ ਸਾਧਕ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੇ ਸਹਿ ਧਰਮੀ ਸਨ, ਪਰ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੇ ਸੱਤਾ-ਪੂਜ ਤੇ ਵਿਕਾਰੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਜੀ। ਧਰਮ ਦੀ ਸਾਂਝ ਕਾਰਣ ਇਹ ਵਿਰੋਧ ਸਿਰਫ ਨੈਤਿਕ ਖਾਸੀਅਤ ਵਾਲਾ ਰਿਹਾ, ਰਾਜਸੀ ਵਿਦਰੋਹ ਨਾ ਬਣ ਸਕਿਆ। ⁹⁶ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਪਰੀਤ ਇਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਲਹਿਰ ਦੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਇਉਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ: "ਇਸ ਕਾਲ ਦੇ ਸੂਫੀ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਸੱਤਾ ਉਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਜਮਾਤ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਧਾਰਮਿਕ ਆਧਾਰ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਇਸਲਾਮ ਹੀ ਸੀ ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਜਾਂ ਰਾਖੇ ਵਜੋਂ