ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਦਵਾਨ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਅਖੌਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ- ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਜਾਂ ਅਖੌਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਫਿਊਡਲ ਅਤੇ ਪੈਂਟੀ ਬੁਰਜੂਆ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਕਿਆ। "103 ਉਪਰੋਕਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਚਾਰ ਯਥਾਰਥ-ਚਿਤਰਣ ਤੇ ਸਮਾਜਕ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥਕ ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਸਾਂਝਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦੀ ਰੋਮਾਂਟਿਕਤਾ ਨੂੰ ਚਿਤਵਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਕ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਇਸ ਤੋਂ ਵਿਪਰੀਤ ਧਾਰਨਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦਾ ਹੈ: ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਵਿਚ ਜਿੱਤ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਦੀ ਸੁਖਾਂਤਕ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਹਾਰ ਤੇ ਆਤਮ-ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵੀ। ਪਰ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਭਾਵ-ਵਿਰੋਚਕ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਕਵੀ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਆਤਮ-ਸੁੱਧੀ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਮਾਜਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸੁਧਾਤਵਾਦੀ ਨਹੀਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਹੈ, ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਦੀ ਨਹੀਂ, ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਹੈ।104
ਉਪਰੋਕਤ ਧਾਰਨਾ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦੀ ਅਸਲ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਦੇ ਅਰਥ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਰਲ ਅਰਧੀ ਸਥਾਪਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਿੱਖਰਵੀਂ ਤੇ ਨਿੱਖੜਵੀਂ ਹੋਂਦ ਸਥਾਪਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਤੋਂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਮੋਹ-ਵੱਸ ਸਤਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮੱਧਵਰਗੀ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਰਲਾ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ 'ਚ ਵਿਕਾਰ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਸਮਕਾਲੀ ਕਾਵਿ-ਲਹਿਰਾ ਪ੍ਰਤੀ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਵਾਦਗ੍ਰਸਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਜੁਝਾਰ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਕਾਵਿ-ਮੁਹਾਵਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸੁਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਯਥਾਰਥ ਦੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਪੈਂਤੜੇ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦਾ ਆਪਣੀ ਪੂਰਵਲੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧ ਸੰਬਾਦ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਵੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਆਲੋਚਕ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਨਾਲ ਤਦਰੂਪ ਕਰਕੇ ਵੀ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਵੀ। ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਏਕਤਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦੀ ਅਗਲੀ ਕੜੀ ਹੈ। "105 ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਦੇ ਲਕਸਾ ਦੀ ਸਾਂਝ ਦੇਖ ਕੇ ਵੀ ਨਵਾਂ ਸੰਕਲਪ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਵਿ-ਧਾਰਾ ਵਿਚ ਕੁਝ ਤਾਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਅੰਸ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਮਰਾਜ ਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਤੇ ਕੁਝ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ।106 ਪਰ ਕੁਝ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵਖਰਾ ਮੌਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਕਾਵਿਧਾਰਾ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਵੀਕਾਰਦੇ ਹਨ। ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਖਤਾ ਅਤੇ ਸਾਮੰਤ ਵਾਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵਿਰੋਧ ਜਾਂ ਤਣਾਓ ਦੀ ਥਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਰਲਗਡ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਹੈ। ..ਇਸ ਕਾਵਿ ਧਾਰਾ ਦਾ ਸਾਰ (Content) ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਾਮੰਤਵਾਦੀ ਸੰਸਕਾਰਾਂ, ਰੂੜੀਆਂ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨਾਲ ਗ੍ਰਸਤ ਚੇਤਨਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਸਦਾ ਮੁਹਾਵਰਾ (Idiom) ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਦੌਰ ਦਾ ਹੈ।107 ਇਉਂ ਜੁਝਾਰੂ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ
