ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਪਰੋਕਤ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸਲੇਸ਼ਣ ਸਿਧਾਂਤਕ ਮੋਹ ਅਤੇ ਸਰਲ-ਅਰਥੀ ਸਾਰ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਅਸਲ ਅਰਥ ਜਾਂ ਲੁਪਤ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਫੜਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਸਹੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ ਉਸਰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨ ਚਿੰਤਕ ਹੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਵੀ ਦਾ ਨਾਂਅ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਲੇਖਯੋਗ ਹੈ।

ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਗਲਪ ਸਮੀਖਿਆ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਕਰਕੇ ਗਲਪ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਝਿਆ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕ ਸੇਧ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਗਲਪ ਦੇ ਬਾਰੇ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਗਲਪ ਦੀ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਬਾਰੇ ਮੁੱਲਵਾਨ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨਾਵਲਕਾਰਾ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਾਹਿਤਕ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਤੰਤਰ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਨਿਕਟ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਰੁਚਿਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਦੌਰ ਦੇ ਨਾਵਲ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਚਿੰਤਕ ਦੀ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਧਾਰਨਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ: ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਮੁਢਲੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਮੱਧ-ਸ੍ਰੇਣਿਕ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਨਾਲੋਂ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜ- ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਹਨ ਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਭਵਿੱਖਮੁਖੀ ਆਸ਼ਾ ਜਾਂ ਅਕਾਖਿਆ ਨਾਲੋਂ ਸਮੂਹਕ ਭਾਵ ਦੀ ਭੂਤਕਾਲੀਨ ਭਾਵੁਕਤਾ ਉਤੇ ਵਧੇਰੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇੱਛਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨ ਮੁੜ ਮੁੜ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਵੱਲ ਟੇਢ ਮਾਰਦਾ ਹੈ।¹⁰⁸

ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੁਧਾਰਕ ਸੂਝ ਦਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ. ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ. "ਸਦਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਉਹ (ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ) ਵਰਗ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਥਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀ ਨਾਵਲ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ 'ਸਮਝੌਤਾਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪੱਲਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ।^"109

ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਆ ਹੈ। ਯਥਾਰਥ ਚਿਤਰਣ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਧਿਆ ਦੀ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਾਂਝ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਯਥਾਰਥ ਚਿਤਰਣ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨਰੂਲਾ ਅਤੇ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ ਦੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਪਿਓ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਲਹੂ ਮਿੱਟੀ ਨਾਵਲ ਨਾਲ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥ 1960 ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਦੇ ਨਾਵਲ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ਨਾਲ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਦੇਣ ਸੀ । ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ "ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਆਇਆ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀਕੋਣ. ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਸੀ।^"110 ਇਸ ਆਧਾਰਿਤ ਹੀ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ' ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਗ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।¹¹¹ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਵਿਚ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥ-ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਲਖਾਇਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਮਾਲਵੇ ਆਚਲ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਕਿਰਤੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਰਾਹੀਂ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ