ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ, ਮੋਹਨ ਕਾਹਲੋਂ ਅਤੇ ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੁੱਸਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੁੱਚੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਾਰੇ ਇਕ ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਕਥਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਖੋਖਲੇਪਣ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਛਾਣਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਥਾਪਿਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਕੇ ਦੁਖਦਾਈ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਸੱਚ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।¹¹²

ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਟੀ. ਆਰ. ਵਿਨੋਦ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀ ਅਤੇ ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗਲਪ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲਪ ਦੀਆਂ ਅਗਾਉਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀਂ ਵਿਚਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ, "ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਲਈ ਉਹ ਦਿਨ ਬੜਾ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਭਰਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੂੜੀਗਤ ਪਾਤਰਾਂ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਖਾਲੀ ਵਿਧੀਵਾਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਲਪਬੱਧ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣਾ ਸਕਣਗੇ। ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਗਲਪ ਬਿੰਬ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਟੱਪ ਕੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੋਣਾ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਇਕ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੈ।¹¹³ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤੀ ਵਸਤੂਗਤ ਰਹੀ ਹੈ, ਰੂਪ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਕਾਸ ਕਥਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਕਵਿਤਾ, ਨਾਟਕ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਗਲਪ ਆਲੋਚਨਾ ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਵਧੇਰੇ ਸੁਚੇਤ ਰਹੀ ਹੈ । ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਤਸੱਲੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਿਆ ਇਹ ਤੱਥ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗਲਪ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ ਵਾਰਤਕ ਅਤੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲੋਂ ਸਾਡੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਚ ਰੂਪ-ਪੱਖ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।"¹¹⁴

ਇਉਂ ਗਲਪ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਗਤਾ ਵਾਲਾ ਵਿਕਾਸ ਤੈਅ ।ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗਲਪ ਆਲੋਚਨਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਸ਼ੇ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣਸੀਲਤਾ ਅਤੇ ਯੋਗ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਅਗਾਉਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀਵਤ ਆਲੋਚਨਾ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ । ਉਂਜ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟ-ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਹੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵੱਲ ਇਕ ਨਾਟ-ਆਲੋਚਕ ਦਾ ਇਕਾਰਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, "ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਨਾਟ-ਸਮੀਖਿਆ ਦੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਉਸਾਰੂ ਤੇ ਬੱਝਵੀਂ ਪਿਰਤ ਨਹੀਂ। ਕੇਵਲ ਨਿੱਜੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸਮੀਖਿਆ ਸੀਮਿਤ ਹੈ।¹¹⁵ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਵਿਕੋਲਿਤਰੇ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਨਾਟ-ਆਲੋਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਚਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ-ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਬਹੁਤੇ ਆਲੋਚਕ ਆਸਵੰਦ ਨਹੀਂ। 'ਰਚਨਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਟਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ, ਨਾਵਲ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਫਾਡੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਭੈਅ ਨੇ ਕਿ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੇ ਵੇਖਣਾ-ਮਾਨਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ.