ਉੱਤੇ ਵਰਣਨਯੋਗ ਹਨ । ਇਸ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਦਾ ਬਦਲਿਆ ਰੂਪ ਹੈ ਸਗੋਂ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਲਿਪੀਆਂ ਬ੍ਰਹਮੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਨਿਕਲੀਆਂ ਹਨ। ਇੰਜ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਭੈਣਾਂ ਹਨ।
ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਲਿਪੀ ਹੈ। ਇਲਸਾਮੀ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਫਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਧੁਨੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸਨ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਵੇਖਦਿਆਂ ਇਹਨਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਅੱਖਰ ਵੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਇਹ ਅੱਖਰ ਹਨ- ਖ਼, ਗ਼, ਜ਼, ਫ਼। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ 'ਸ਼' ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪੈਂਤੀ ਅੱਖਰੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਚਾਲੀ ਅੱਖਰੀ ਬਣ ਗਈ।
ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਇਕੋ ਹੀ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਹੈ 'ਡੰਡੀ' (1) ਜੋ ਠਹਿਰਾਉ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਅਪਣਾਏ ਗਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਲਏ ਗਏ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ- ਕਾਮਾ (,) ਕਾਮਾ ਬਿੰਦੀ (;) ਦੋ ਬਿੰਦੀ (:) ਟੇਢੀ ਰੇਖਾ (/) ਆਦਿ।
ਅੰਤ ਵਿਚ ਸੰਖੇਪ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਬ੍ਰਹਮੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲਿਪੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਲਿਪੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੀਆਂ ਵਿਕਸਤ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਕੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਢੁਕਵੀਂ ਲਿਪੀ ਹੈ ? ਚਰਚਾ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ- ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੋ ਪੱਥਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲਾ ਰੂਪ ਹੈ ਬੋਲਚਾਲ ਦਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਰੂਪ ਹੈ ਲਿਖਤ ਦਾ। ਬੋਲਚਾਲ ਨੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਾਂ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਟੱਪਰੀ ਵਾਸ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕੇਵਲ ਬੋਲਚਾਲ ਦੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਹੜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਚਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਲਈ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਲਈ ਫਾਰਸੀ ਲਿਪੀ ਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ ਦੀ ਆਦਿ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿਭਿੰਨ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਭਾਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਇਕ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਅਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਿਖੀਆਂ ਅਰਥਾਤ ਫਾਰਸੀ ਲਿਪੀ, ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ, ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਲਿਪੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹਨ।
ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਗੁਰਮੁਖੀ ਹੀ ਢੁਕਵੀਂ ਲਿਪੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਹੇਠਲੇ ਵਿਚਾਰ ਧਿਆਨਯੋਗ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹਰ ਧੁਨੀ ਲਈ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਤਾਂ ਅੱਖਰ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਪਰ ਹੋਰਨਾਂ ਕਈ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਧੁਨੀ (ੜ) ਲਈ ਰੋਮਨ
