ਧੁਨੀ ਲਿਪੀ

ਉਹ ਲਿਪੀ ਧੁਨੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹ, ਭਾਸ਼ਾ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਲਿਪੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਧੁਨੀ ਲਿਪੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਲਿਪੀ 'ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ ਧੁਨੀ-ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਧੀਆ ਮਿਸਾਲ ਹੈ।

ਧੁਨੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਰਜ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ- ਤਿੰਨ ਧੁਨੀਆਂ ਅਤੇ ਰੋਮਨ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਅੱਖਰ ਹਰ ਪਰ ਗੁਰਮੁੱਖੀ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਦੋ-ਦੋ ਹੀ।

ਸ਼ਬਦ             ਰੋਮਨ ਲਿਖਤ               ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਖਤ

ਕਰ                kar                        ਕਰ

ਦਸ                das                       ਦਸ

ਅੱਖਰ ਲਿਪੀ

ਜਿਸ ਲਿਪੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਉਦਾਰ ਖੰਡਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਖਰ ਲਿਪੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਅੱਖਰ ਲਿਪੀਆਂ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਸ਼ਬਦ 'ਕਰਾ' ਦੇ ਦੋ ਉਚਾਰਨ ਖੰਡ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੇਵਲ 'ਕ' ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਕੇਤਤ ਹੈ:

ਭਾਵ ਲਿਪੀ

ਜਿਸ ਲਿਪੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ਧੁਨੀ ਜਾਂ ਉਚਾਰਨ ਖੰਡ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਭਾਵ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਵ ਲਿਪੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚੀਨੀ ਲਿਪੀ ਭਾਵ ਲਿਪੀ ਦੀ ਵਧੀਆ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਦਰ ਅਸਲ ਭਾਵ ਲਿਪੀ ਚਿੱਤਰ ਲਿਪੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ 'ਘ, ਝ, ਢ, ਧ' ਅਤੇ 'ਭ' ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਬਾਰੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।

ਉੱਤਰ- ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅੱਖਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧੁਨੀ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਰਥਾਤ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦਾ ਇਕ ਅੱਖਰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾਈ ਲੱਛਣ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ 'ਘ, ਝ, ਢ, ਧ, ਭ' ਅੱਖ ਸਘੋਸ਼ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ। ਸਘੋਸ਼-ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀਆਂ ਪੱਛਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਥਾਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਚਾਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਪੂਰਬੀ ਅਰਥਾਤ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਉਪ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਘੋਸ਼-ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ।