ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਭਾਵੇ ਸਘੋਸ਼-ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਅੱਖਰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅੱਖਰ 'ਘ, ਝ, ਢ, ਧ, ਭ' ਸਘੋਸ਼ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਚਾਰਨ ਸੁਰ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਵਰੂਪ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੰਕੇਤਤ ਧੁਨੀ ਸਘੋਸ਼-ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਅਲਪਪਰਾਣ-ਅਘੋਸ਼ ਜਾਂ ਮਹਾਂਪ੍ਰਾਣ ਅਘੋਸ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਉੱਪਰ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰਾਧੀਨ ਅੱਖਰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਹਨ: (1) ਅਘੋਸ ਅਲਮਪ੍ਰਾਣ ਅਤੇ (2) ਸਘੋਸ਼-ਅਲਮਪ੍ਰਾਣ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਉਚਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਇਥੇ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅਘੋਸ-ਅਲਮਪ੍ਰਾਮ ਧੁਨੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ

ਅੱਖਰ 'ਘ, ਝ, ਢ, ਭ' ਜਦ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਆਦਿ-ਸਥਿਤੀ (ਆਰੰਭ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮ-ਸਥਾਨੀ ਅਘੋਸ-ਅਲਮਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅੱਖਰ             ਸ਼ਬਦ             ਉਚਾਰਨ

ਘ                 ਘਰ               /ਕ ਅ ਰ/

ਝ                 ਝਾੜ              /ਚ ਆ ੜ/

ਢ                 ਢੋਲ               /ਢ ਓ ਲ/

ਧ                 ਧੁੱਪ               /ਤ ਉ ਪ ਪ/

ਭ                 ਭਰ               /ਪ ਅ ਰ/

ਸਘੋਸ਼ ਅਲਪਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ

ਜੇ ਅੱਖਰ 'ਘ, ਝ, ਢ, ਧ, ਭ' ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮ ਸਥਾਨੀ ਸਘੋਸ਼ ਅਲਪਪ੍ਰਾਣ ਧੁਨੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਕਈ ਉੱਚੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਅਤੇ ਕਈ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਵਿਚ ਉਚਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਉੱਚੀ ਜਾਂ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਦਬਾਉ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚਲਾ ਦਬਾਉ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉੱਚੀ ਸੁਰ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਦਬਾਅ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਨੀਵੀਂ ਸੁਰ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਰਾਂ 'ਤੇ ਸੰਕੇਤਤ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅੱਖਰ             ਸ਼ਬਦ             ਉਚਾਰਨ (ਉੱਚੀ ਸੁਰ)

ਘ                 ਮਾਘ              /ਮ ਆ ਗ/

ਝ                 ਬਾਝ              /ਬ ਆ ਜ/

ਢ                 ਮੁੱਢ               /ਮ ਉ ਡ ਡ/

ਧ                 ਉਧਾਰ            /ਉ ਦ ਆ ਰ/

ਭ                 ਲਭਾ              /ਲ ਅ ਭ ਆ/