ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ- ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਿਚਾਰ-ਸੰਚਾਰ ਯੋਗਤਾ ਵਿਆਕਰਨ ਇਕਾਈ 'ਵਾਕ' ਦੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਆਕਰਕਨ ਇਕਾਈ 'ਸ਼ਬਦ' ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਆਕਰਨਕ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤੀ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਮਹੱਤਾ ਇਸ ਪੱਖ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਰਥ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਇਕਾਈ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਇੰਜ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਥੂਲ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਧੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੋਲਿਆ, ਸੁਣਿਆ, ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਅਰਥ ਸੂਖਮ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਅਰਥਾਤ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।
ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੀ ਸੂਖਮਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਸਰੀਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਥ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾ। ਪਰ ਇਹ ਰੂਪਕਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਚਦੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮ ਅਬਦਲ ਅਤੇ ਅਭਿਲਾਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਾਪਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਸ਼ਬਦ 'ਗੁਰੂ' ਕਈ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿਚ ਆਦਰ ਦੇ ਪਾਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿਚ ਨਿਰਾਦਰ ਦੇ। ਇਸ ਵਿਚ ਹੇਠਲੇ ਵਾਲ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
(ੳ) ਗੁਰੂ ਜੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ।
(ਅ) ਉਸ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰਿਓ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਗੁਰੂ ਏ।
ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਸਬੰਧ ਆਪਹੁਦਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਰਥ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਜਾਨਵਰ ਲਈ ਇਕ ਭਾਈਚਾਰਾ 'ਕੁੱਤਾ' ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਡਾਗ (Dog) ਸ਼ਬਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਵੇਂ ਕਾਂ/ਕ੍ਰੋ, ਕੁਰਸੀ/ਚਿਅਰ, ਮੇਜ਼/ਟੇਬਲ ਆਦਿ ਜੋੜੇ ਇਕ- ਇਕ ਵਸਤੂ ਲਈ ਹਨ। ਜੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਅਰਥ ਨਿਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ।
ਭਾਰਤੀ ਅਰਥ-ਵਿਗਿਆਨ ਸਬੰਧੀ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਹੇਠਲਾ ਚਿੱਤਰ ਧਿਆਨ ਗੋਚਰ ਹੈ।
ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚਲੇ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕੋਈ ਧੁਨੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ‘ਵਸਤੂ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕੋਈ ਵਰਤਾਰਾ, ਹੋਂਦ, ਸੰਕਲਪ ਆਦਿ। ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਬਿੰਦੀਦਾਰ
