ਆਰੀਆ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਜਾਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਹੋਰਨਾਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ।
ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ-ਆਰੀਆ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਸਬੰਧ ਹੈ ਜੋ ਧੁਨੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ, ਸ਼ਬਦ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਨਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-ਜਿਸ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ (Dialectology) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਉਹ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ (Dialects) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਉਹ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਧਰਮ, ਜਾਤ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹੋਵੇ। ਇਹਨਾਂ ਤਾਂ ਨੂੰ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Sociolects) ਆਖਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜਕ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕੇਵਲ ਖੇਤਰੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੀ ਹਨ।
ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੈ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਕਈ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਵੰਡ ਆਮ ਕਰਕੇ ਦਰਿਆਵਾਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਜਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸਥਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਭਿੰਨ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਜਾਂਚ ਦੇ ਲਗਭਗ ਹਰ ਵਰਤਾਰੇ ਸੰਬੰਧੀ ਭਿੰਨਤਾ ਹੋਣੀ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂ ਹਰ ਖੇਤਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮ ਵੀ ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਪਹਿਨਣ ਅਤੇ ਰੀਤਾਂ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਕਾਰਣ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ ਕੁਝ-ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਅੰਤਰ ਧੁਨੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਆਕਿਰਨਕ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਰ ਖੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਦੂਜੇ ਖੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਮਝਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਉਪਰੋਕਤ ਵੇਰਵੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰੀ ਵੱਖਰੇਵਿਆਂ ਵਾਲੇ ਰੂਪ ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਥੋਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸੀਮਤ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਹਰ ਖੇਤਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਪਰ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਜੜ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੀਣਭਾਵ ਨਾਲ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਝੈਲ ਜਾਂ ਦੁਆਬੀਆ ਕਹਿ ਭੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਿ ਕੇ ਨਹੀਂ।
ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਵਜੋਂ ਹੇਠਲਾ ਫਾਰਮੂਲਾ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਉਪਭਾਸ਼ਾ1 + ਉਪਭਾਸ਼ਾ2 + ਉਪਭਾਸ਼ਾ3 ................ = ਭਾਸ਼ਾ
ਇਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਇਕ ਮਕਾਨ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੇ
