ਭਾਵ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰਾ ਧਾਤੂ ਯੁਕਤ ਭਾਵ ਬੰਧੇਜੀ ਧਾਤੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-

ਅੱਗ + ਉਮ = ਅੱਗਉਮ

ਪਾਣੀ + ਧਾਣੀ = ਪਾਣੀਧਾਣੀ

ਕਿੜ + ਕੁੜ = ਕਿੜਕੁੜ

(3) ਯੁਕਤ + ਯੁਕਤ ਧਾਤੂਆਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਸਮਾਸਾਂ ਵਿਚ ਦੋਨੋਂ ਧਾਤੂ ਹੀ ਬੰਧੇਜੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਤੂਆਂ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਧਾਤੂ ਮਿਲਕੇ ਸਮਾਸੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ-

ਰਿਸ਼ਟ + ਪੁਸ਼ਟ = ਰਿਸ਼ਟਪੁਸ਼ਟ

ਨਿਕੜ + ਸੁਕੜ = ਨਿਕੜਸੁਕੜ

(4) ਯੁਕਤ + ਮੁਕਤ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਮਾਸ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਧਾਤੂ ਬੰਧੇਜੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰਾ ਧਾਤੂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ-

ਹੂੜ + ਮੱਤ = ਹੂੜਮੱਤ

ਘੋੜ + ਮੱਤ = ਘੋੜਮੱਤ

ਘੋੜ + ਥੁਰ = ਘੋੜਥੁਰ

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਬਦ ਰਚਨਾ ਉਪਲਬਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਉਤਪਤ ਸ਼ਬਦ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸਮਾਸੀ ਸ਼ਬਦ ਰਚਨਾ। ਵਿਉਤਪਤ ਸ਼ਬਦ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਧਾਤੂ ਨਾਲ ਅਗੇਤਰ ਪਿਛੇਤਰ ਜੋੜ ਕੇ ਨਾਂਵ ਤੋਂ ਕਿਰਿਆ, ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਨਾਵ, ਨਾਵ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਤੋਂ ਨਾਂਵ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਤੋਂ ਨਾਂਵ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸ਼ਬਦ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਸੀ ਸ਼ਬਦ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਦੋ ਧਾਤੂਆਂ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਸਿਰਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਧਾਤੂਆਂ ਦੀ ਵਿਚਰਨ ਤਰਤੀਬ ਮੁਕਤ + ਮੁਕਤ, ਮੁਕਤ+ ਯੁਕਤ, ਯੁਕਤ + ਮੁਕਤ ਅਤੇ ਯੁਕਤ + ਯੁਕਤ ਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਧਾਤੂ (Root) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ।

ਉੱਤਰ- ਸ਼ਬਦ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਛੋਟੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਸਾਰਥਿਕ ਇਕਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਕੁਝ ਰਚਨਾਤਮਕ ਇਕਾਈਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕਾਈਆਂ ਹਨ ਧਾਤੂ ਅਤੇ ਵਧੇਤਰ। ਵਧੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਗੇਤਰ ਅਤੇ ਪਿਛੇਤਰ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲੋਂ ਸਾਰੇ ਅਗੇਤਰ ਅਤੇ ਪਿਛੇਤਰ ਹਟਾ ਲਏ ਜਾਣ ਤਾਂ ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਚਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਧਾਤੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਜੋ ਵਧੇਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਧਾਤੂ (Root) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-

ਅਣਪਰਵਰਤਨਸ਼ੀਲਤਾ

ਅਣ + ਪਰਵਰਤਨਸ਼ੀਲਤਾ

ਅਣ + ਪਰਵਰਤਨਸ਼ੀਲ + ਤਾ

ਅਣ + ਪਰਵਰਤਨ + ਸ਼ੀਲ + ਤਾ

ਅਗੇਤਰ ਧਾਤੂ ਪਿਛੇਤਰ

ਧਾਤੂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

(ੳ) ਸੁਤੰਤਰ ਧਾਤੂ