(ਅ) ਬੰਧੇਜੀ ਧਾਤੂ

(ੳ) ਸੁਤੰਤਰ (Free Root)- ਸੁਤੰਤਰ ਧਾਤੂ ਉਹ ਧਾਤੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰ ਸਕਣ। ਅਰਥਾਤ ਉਹ ਧਾਤੂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅਗੇਤਰ ਪਿਛੇਤਰ ਦੇ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ- ਜਾ, ਉਠ, ਭਾਰ, ਪੀੜ, ਨੂੰ, ਤੁਰ, ਬਹਿ, ਦੌੜ ਆਦਿ ਸੁਤੰਤਰ ਧਾਤੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਬੰਧੇਜੀ ਧਾਤੂ (Bound Root)- ਕਈ ਧਾਤੂ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਨਹੀਂ ਵਿਚਰਦੇ । ਭਾਵ ਇਹ ਧਾਤੂ ਅਗੇਤਰ ਪਿਛੇਤਰ ਜੋੜਨ ਬਿਨਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਤੂਆਂ ਨੂੰ ਬੰਧੇਜੀ ਧਾਤੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੁੰਡਾ = ਮੁੰਡ + ਆ

ਕੁੜੀ = ਕੁੜ + ਆ

ਕੁੜਪੁਣਾ = ਕੁੜ + ਪੁਣਾ

ਘੋੜਾ = ਘੋੜ + ਆ

ਘੋੜਖੁਰ = ਘੋੜ + ਖੁਰ

ਸ਼ਬਦ    ਧਾਤੂ     ਪਿਛੇਤਰ

(ਬੰਧੇਜੀ)

ਇਹਨਾਂ ਧਾਤੂਆਂ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਸਿਰਜੇ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਸ਼ਬਦ ਸਿਰਜਨਾ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਤੂ ਨਾਲ ਅਗੇਤਰ, ਪਿਛੇਤਰ ਲਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਨਾਂ ਧਾਤੂਆਂ ਨੂੰ ਬੰਧੇਜੀ ਧਾਤੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਸ਼ਬਦ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?

ਉੱਤਰ-ਵਾਕ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਰਾਮ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸੋਹਣੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ।

ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹੀ ਹੈ।

ਇਹਨਾਂ ਵਾਕ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਰਾਮ, ਕਿਤਾਬ, ਮੁੰਡਾ, ਨਾਂਵ ਹਨ, ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ, ਪੜ੍ਹੀ, ਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਸਹਾਇਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਨੇ ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਅਤੇ ਸੋਹਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਵਾਕ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸਿਰਫ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਗੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਬਦ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ (Word Classes) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਵਾਇਤੀ ਵਿਆਕਰਣ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ Part of Speech ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਨਾਵ ਪੜਨਾਂਵ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਸੰਬੰਧਕ, ਕਿਰਿਆ, ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਸਹਾਇਕ ਕਿਰਿਆ, ਯੋਜਕ ਅਤੇ ਵਿਸਮਕ ਦੀਆਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।

ਨਾਂਵ- ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਨਾਂਵ ਵਿਕਾਰੀ ਸ਼ਬਦ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਚਨ ਅਨੁਸਾਰ ਰੂਪਾਂਤ੍ਰਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਲਿੰਗ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਵਿਚ ਦੀ ਨਿਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ ਹਰ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਪੁਲਿੰਗ ਜਾਂ ਇਲਿੰਗ ਦੀ ਵਿਆਕਰਣਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਲਈ ਰੂਪਾਂਤ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ-