ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਦੀ ਇਕ ਗਵਾਹੀ ਇਕ ਹਥ-ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ 'ਏਕਾਦਸੀ ਮਹਾਤਮ'। ਇਹ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਕਿਸ ਨੇ ਲਿਖੀ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਲਿਖੀ? ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਸ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਪੁਰਾਤਣ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸਿਆਹੀ ਦਾ ਦਸ਼ਾ ਆਦਿ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਕੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ 13ਵੀਂ-14ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ 13ਵੀਂ-14ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਇਕ ਬਾਣੀ "ਪੱਟੀ" ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ। ਅਰਥਾਤ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਸੱਤ ਅੱਖਰ (ੲ, ਕ, ਗ, ਟ, ਠ, ਬ, ਬ) ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ।

ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਪਿਹੋਵਾ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਦੇ ਲੋਕ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਤਾਰਨ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਕਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਫੁੱਲ ਤਾਰਨ ਦੀ ਰਸਮ ਉਥੋਂ ਦੇ ਪੰਡਿਆਂ ਅਰਥਾਤ ਪੁਰੋਹਿਤਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੁਰੋਹਿਤ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲੋਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਆਪਣੀ ਵਹੀ ਵਿਚ ਲਿਖ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਉਸ ਦੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਪਿਹੋਵਾ ਦੇ ਪੰਡਿਆਂ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਵਹੀਆਂ ਵਿਚ ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ, ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਈ ਦਸਤਖਤ ਵੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਚੋਖੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲਿਪੀ ਹੈ।

ਜਿਲਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਵਿਚੋਂ ਪੰਦਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਉਕਰੇ ਹੋਏ ਅੱਖਰ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜੋ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਰਗੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਜਾਂਦਾ ਨੁਕਤਾ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲਿਪੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਬ੍ਰਾਮੀ ਲਿਪੀ ਨਾਲ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ- ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰੋ।

ਉੱਤਰ- ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਲਈ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਸਵਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਲਿਪੀ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਵੇਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵੀ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨੀ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਥੇ ਵਿਚਾਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ।

1. ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਅੱਖਰ ਲਿਪੀ (Syllabic Script) ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅੱਖਰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇਕ ਉਚਾਰਖੰਡ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ 'ਕਰਾ' ਵਿਚ ਅੱਖਰ 'ਕ' ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਇਹ ਅੱਖਰ ਧੁਨੀ ਪੱਧਰ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ ਪੱਧਰ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।

2. ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬੜੀ ਸਰਲ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ